„Хто паніжае сябе, той узвысіцца...”
(Мацьв. 23, 1-12)

Амаль кожнае евангельскае чытаньне накіроўваецца і да духавенства, і да вернікаў: тых, хто ў час багаслужбаў чытае і тых, хто слухае. Аб гэтай відавочнай праўдзе не выпадала-б і нагадваць, калі-б не адзін сумны факт. Нават і ў наш час, хаця часьцей гэта здаралася ў мінулым, сьвятары размахвалі Словам Божым бы мячом, лічылі яго зброяй, якая ня толькі абараняе іх, але ўдарае ў слухачоў. Выразным доказам гэтага скрыўленьня зьяўляецца злоўжываньне займеньнікам „вы” заміж „мы”: „адмоўцеся ад сваіх грахоў” заміж „адмовімся ад нашых грахоў” і г. д.

У 23-м разьдзеле Евангельля паводле Мацьвея зьмешчаны словы, накіраваныя да фарызэяў, якія аднак сьвятары павінны суаднесьці да сябе як падахвочаньне да самакрытыкі, як запросіны да шчырага і пакорлівага перагляду свайго сумленьня. У Хрыстовых словах гучыць абвінавачаньне і павучэньне: у іх асуджаюцца дзьве сур’ёзныя заганы: непасьлядоўнасьць і супярэчлівасьць у паводзінах, а таксама крывадушнасьць. „Яны гавораць і ня робяць, зьвязваюць цяжары вялікія і непасільныя на плечы людзям, але самі ня хочуць і пальцам зрушыць іх”. Адносна крывадушнасьці і прытворства сказана: „Усе справы свае робяць дзеля таго, каб бачылі іх людзі... любяць узьлягаць наперадзе на гасьцінах і наперадзе сядзець у сынагогах”. Усё гэта адрасавалася да фарызэяў, якіх Хрыстос востра асуджаў, але Царква выразна дае нам зразумець, што гэтыя папрокі тычацца таксама ўсіх сучасных правадыроў, у тым ліку і пастыраў, іх паводзін і стаўленьня да вернікаў.

Схільнасьць да самаўзвышэньня настолькі распаўсюджаная, што ажно натуральная. У прынцыпе яна згодная з адвечнымі Божымі пастановамі і няма ў ёй нічога дрэннага, пакуль не ператворыцца ў зазнайства, якое не прызнае ніякіх аўтарытэтаў, ні чужой думкі. Шмат хто ахвотна павучае іншых з „пасаду” сваёй адукаванасьці, ведаў, дасьведчаньня. Дамагаецца загледжанасьці на сябе, каб усе яго раіліся і слухалі. Калі адмаўляюць яму пашаны і прызнаньня, адчувае сябе пакрыўджаным, недаацэненым і няшчасным. Адначасова такія людзі ня любяць, калі іх павучаюць.

Усё гэта асабліва небясьпечнае ў сьвятароў. Ніхто не запярэчыць, што і сёньня назіраецца супярэчлівасьць у паводзінах і крывадушнасьць, якія ганьбяць сьвятароў і робяць дарэмнай іх службу. Неаднойчы самі сьвятары заўважаюць у сабе гэтую драпіну пад уплывам дакору сумленьня. Яны дакранаюцца да сьвятасьці, тлумачаць вернікам узвышаныя словы Хрыстовы, напрыклад, пра міласэрнасьць і любоў, а з другога боку самі ў сабе бачаць нячуласьць і жорсткасьць. Заклікаюць да непадатлівасьці на матэрыяльнае, пра ілюзію багацьця і грошаў, аднак у хвіліны самааналізу вымушаны прызнацца, што ўсё гэта ім самім далёка не абыякавае, нават больш чымсьці сьвецкім людзям.

Аднак і на гэтую недасканаласьць трэба глядзець бязь зьедлівага задавальненьня, якое бывае ў людзей, што чужымі заганамі хочуць апраўдаць свае. Сам Бог адкрывае сьвятарам гэтую рану, каб яе залячыць: Ён спрычыняе, што ў сьвятароў аднаўляецца пакорлівасьць і сьведамасьць сваіх заганаў. Ён спрычыняе, што зьнікае пачуцьцё непагрэшнасьці і самазадавальненьня, якое перашкаджае ў сьвятарскай службе. Нават калі сьвятар гаворыць казань, бы халодны душ зьяўляецца тая назойлівая думка: а сам ты робіш тое, да чаго заклікаеш іншых? Павучэньне само ў сабе патрэбнае і карыснае. „Як-жа будуць ведаць, калі ніхто не навучыў іх”, — гаворыцца ў Пісаньні. Аднак з другога боку, яно павінна зыходзіць са свайго дасьведчаньня, з перажытага, калі сам чалавек прытрымоўваецца таго, аб чым гаворыць.

Другая частка Ісусавай прамовы зьмяшчае павучэньне ў адрас Апосталаў і іх пераймальнікаў — сучасных пастыраў. „Не называйцеся настаўнікамі, бо адзін у вас настаўнік — Хрыстос, а ўсе вы — браты”. Гэтымі словамі Хрыстос не адклікае аднак Свайго абяцаньня, што ў Царкве будуць устаноўлены і настаўнікі, і вучні ў залежнасьці ад атрыманых заданьняў і дараваньняў, якія павінны служыць будаваньню Царквы — Цела Хрыстовага. Ён Сам сказаў Апосталам: „Хто вас слухае, Мяне слухае” (Лук. 10, 16); „Усё, што зьвяжаце на зямлі, будзе зьвязана і ў небе, а што разьвяжаце на зямлі, будзе разьвязана і ў небе” (Мацьв.18, 18); „Навучайце ўсе народы” (Мацьв. 28, 19). Ісус хацеў прадухіліць зазнайства пастыраў, якое назіраў у фарызэяў і кніжнікаў, не хацеў каб яны таксама адгарадзіліся ад народу сьцяной перавагі лепшасьці, каб ня сталі па﷓над сьвецкімі людзьмі.

Вось таму Хрыстос перасьцерагае: „Хто ўзвышае сябе, будзе паніжаны, а хто паніжае сябе, той узвысіцца”. Справа ня ў тым, каб бясконца гаварыць аб сваёй нягоднасьці чакаючы запярэчаньня. Аб гэтым нікога ня трэба інфармаваць, бо людзі пераважна ведаюць пра нас больш, чымсьці мы самі пра сябе. Пра свае недахопы ня трэба бясконца гаварыць, але проста заўсёды пра іх памятаць. Сапраўдны розум прамаўляе ня з кафедры розуму, але з кафедры зычлівага, ветлівага, ціхага і пакорлівага сэрца, якое ведае свае недахопы і заганы. Філёзаф, які сказаў: „Ведаю, што нічога ня ведаю” быў сапраўды разумны. Розум і аб’ектыўнасьць заўсёды прадыктуюць сьціплыя і памяркоўныя паводзіны.

Евангельскі настаўнік, менавіта таму што ён „евангельскі”, мусіць быць перш за ўсё пакорлівы. У адрозьненьне ад усіх іншых настаўнікаў, ён павінен быць сьведамы таго, што чым менш гаворыць ад свайго імя і лічыць сябе толькі пасланьнікам адзінага Настаўніка, тым лепшым будзе настаўнікам. „Вучань не вышэй свайго настаўніка”, — сказана ў Евангельлі.

Такія заўвагі накіроўвае Евангельле да сьвятароў. Аднак ёсьць адзін істотны фрагмэнт, які тычыцца вернікаў. „Усё, што яны кажуць вам захоўваць, рабіце і захоўвайце”. Нават, калі пастыры дрэнныя і нягодныя, гэта не звальняе вернікаў ад абавязку слухаць іх, хаця безумоўна ў такіх выпадках зразумелым зьяўляецца ўнутраны бунт. „Рабіце і захоўвайце, але паводле іхных учынкаў не рабіце”. Трэба ўшанаваць не самога сьвятара, але ягоны сан. Тое, што сьвятары кажуць, паходзіць ад Бога і Царквы. „Дараваньні Божыя не такія, каб яны залежалі ад асабістай дасканаласьці сьвятара”, — пісаў Яан Залатавусны. „Сьвятая навука не перастае быць сьвятой толькі ад таго, што праходзіць праз грэшныя вусны”, — гаварыў Філярэт Маскоўскі. Затое ўсё, што дрэннае, паходзіць ад саміх нягодных сьвятароў і адказнасьць за гэта спачывае на іх саміх.

За сьвятароў трэба маліцца, спачуваць іх чалавечым заганам, якія, як гэта бывае ў выпадку ўсіх людзей, часьцей зьяўляюцца вынікам слабасьці, а не замілаваньня да грэху. Павучальным у гэтым сэнсе зьяўляецца прыклад сьвятога Францыска, які пісаў: „Калі-б я нават меў гэткі розум, што Саламон, а сустрэў-бы годных шкадаваньня сьвятароў, не хачу насуперак іхнай волі навучаць у іхных парафіях... І не хачу дашукоўвацца ў іх грэху, бо распазнаю ў іх Сына Божага... Усіх тэолягаў і тых, хто перадае нам найсьвяцейшыя Божыя Словы, мы павінны шанаваць як тых, хто дае нам духа і жыцьцё”.

З зазнайствам і схільнасьцяй да самаўзвышэньня бывае гэтак, як зь любым грахом: трэба ненавідзець грэх, а не грэшніка, хутчэй за ўсё спачуваць, а не асуджаць. Што тычыцца духоўных настаўнікаў, дык трэба за іх маліцца, каб Бог дапамог ім падняцца і ўмацаваў слабыя целы, каб сталі пакорлівымі і пасьлядоўнымі дабравесьнікамі Ягонага Слова.

Хрыстос і жанчына
(Прытч. 31, 10-31)

„Цана жанчыны большая за пэрлы”, — сказаў Саламон, які тры тысячы гадоў таму цудоўна пісаў аб жаночай прыгажосьці і прывабнасьці, але ўмеў таксама належна ацаніць іншыя якасьці.

Адзін раз у год, 8 сакавіка, мы ахвяроўваем жанчынам кветкі і падарункі, але змаўкаюць тосты і гэты дзень хутка канчаецца, як і кожны іншы. Застаецца далёка не сьвяточная будзённасьць, а яна даволі сумная. Усё яшчэ жанчына няроўная мужчыну ня толькі ў мусульманскіх краінах, але і ў нашай хрысьціянскай Эўропе, нават у нашай краіне. Дастаткова ўважліва прыглядзецца сытуацыі ў нашых дамах або на працы, каб убачыць безьліч прыніжэньняў, растаптаных правоў і зьняважаных пачуцьцяў. Гэтай рэчаіснасьці не зьмяняюць прыгожыя, задаволеныя, жанчыны ў фільмах, рэклямах і на вокладках каляровых часопісаў. Асноўная праблема застаецца. Жанчыны ў сярэднім зарабляюць на 50-80% менш за мужчын. Узровень непісьменнасьці сярод жанчын амаль удвая вышэйшы за аналягічны ў мужчын. На пальцах адной рукі можна палічыць жанчын палітыкаў, міністраў або дэпутатаў у любой, нават вельмі цывілізаванай краіне.

Што можна сказаць на ўсё гэта? Перш за ўсё агульнае: прабачце! павінны сказаць усе мы і нават Царква. Прабачце за ўсе цяперашнія і ранейшыя крыўды і несправядлівасьці, спрычыненыя грамадзтвамі здамінаванымі мужчынамі. Палова чалавецтва павінна раскаяцца ва ўсеагульнай дыскрымінацыі другой паловы.

На жаль, такога раскаяньня ня чутна і, мабыць, ня хутка яго пачуем. Занадта ўкаранелы ў нас эгаізм, прага дамінацыі і пажадлівасьць. Нават фэмінісцкія рухі ў найлепшым выпадку могуць прывесьці да зьмены сытуацыі, але не да яе аздараўленьня.

Не зважаючы на вышэйпрацытаваныя словы Саламона, у Сьвятым Пісаньні бачна перавага мужчыны над жанчынай. Рэдкія выпадкі ўсхваленьня жанчыны і жонкі матываваныя ня проста фактам самім у сабе, але дабром мужчыны: шчасьлівы муж, які мае добрую жонку.

Царква, хаця і вярнула жанчыне ейную годнасьць, усё роўна ня здолела поўнасцю пазбыцца ўсеагульных забабонаў і прадузятага стаўленьня да жанчыны. Толькі адзін мужчына — Ісус Хрыстос умеў адкінуць мэнталітэт свайго асяродзьдзя. Насуперак тагачасным звычаям Ён прымаў жанчын у сваё атачэньне, ставіўся да іх на роўні з мужчынамі, размаўляў зь імі, лічыў здольнымі зразумець Яго, шанаваў іхныя пачуцьці, нават калі зграшылі, як Марыя Магдаліна або злоўленая на пралюбадзействе жанчына. Пад крыжам стаяла некалькі жанчын, але толькі адзін мужчына — Яан.

Хрыстос ня меў ніякай прадузятасьці да жанчын, як дарэчы і да ўсяго і ўсіх. У Еванегльлі жанчына роўная з мужчынам ува ўсіх адносінах уключна са збаўленьнем. У некаторых выпадках яна займае нават прывілеяваную пазыцыю, паколькі яна ўмее „больш любіць” за мужчыну (Лук. 7, 44). Кожная дыскрымінацыя і кожнае зьняволеньне жанчыны зьяўляюцца бяззаконьнем. Апостал Павал дакладна выказвае Хрыстовую думку, калі кажа: „Няма ўжо мужчыны ні жанчыны, бо ўсе вы адно ў Хрысьце Ісусе” (Гал. 3, 28). Таксама раньнехрысьціянская грамада была прыкладам роўнасьці, бо жанчына была ў ёй паўнапраўным членам.

Што можна зрабіць, каб слова і прыклад Хрыста сталіся закваскай, якая зьменіць цяперашнюю сытуацыю? Як яны могуць паспрыяць аднаўленьню належнай пазыцыі жанчыны і весьці яе да сапраўднай свабоды? Напэўна фэмінісцкія рухі ўтойваюць у сабе небясьпеку нівеліраваньня розьніцаў полу, але да сапраўднай роўнасьці не вядуць. Імкненьне, каб жанчына ува ўсім была падобная на мужчыну: у працы, паводзінах і вопратцы — памылковае. Ці-ж не дастаткова адрозьнівае жанчыну ейная фізіялягічная структура і заданьне прадоўжваньня жыцьця? Назіраюцца спробы зрабіць менавіта гэты аспэкт чалавечага быцьця нечым умоўным, аб чым гаворыцца з пагардай і насьмешкай. Для шмат каго мацярынства зводзіцца да фізіялягічнай функцыі кармленьня. Некаторыя фэміністкі з абурэньнем адкідаюць паняцьце жаноцкасьці, як пастку на жанчын пастаўленую мужчынамі.

Ня цяжка сабе ўявіць, што сталася-б, калі-б эмансіпацыя жанчын пайшла ў гэтым накірунку: зьявілася-б грамадзтва адчужаных людзей. Узьнікла-б грамадзтва, у якім, каб быць роўным, трэба перастаць быць сабою. Аднак зьнікненьне процілегласьці зьнішчыла-б сужыцьцё, крыніцу міжчалавечай радасьці і здольнасьць ствараньня.

Што-ж гаворыць наконт гэтага Сьвятое Пісаньне? Роўнасьць — так, але ў разнароднасьці. Сьцьвердзіўшы, што мужчына не павінен быць сам, Бог ня стварыў другога мужчыну, але жанчыну. Гэта было тое разьмежаваньне, зь якога пачаліся ўсе іншыя адметнасьці. Мужчына і жанчына! Іншы выгляд, іншыя здольнасьці і іншыя заданьні. Ня горшыя і ня лепшыя, але менавіта іншыя.

Жанчына атрымала свой надзвычайны талент: жаноцкасьць, быць жанчынай. Ажыцьцяўляючы менавіта гэтае дараваньне яна павінна паказаць сябе мужчыну як незаменнага і ўва ўсім роўнага партнёра. Жанчына павінна дамагацца ад мужчыны прызнаньня ейнай індывідуальнасьці і годнасьці, а ня толькі зьмены роляў. Гэта не азначае, што існуе безагаворачны падзел заданьняў: для мужчыны сьвятарства, палітыка, вайна, а для жанчыны кухня, дзеці, і прыбіраньне хаты. Усе гэтыя справы трэба выконваць сумесна, але па-свойму: калі трэба з дапамогай мужчынскай сілы, а ў іншым выпадку скарыстоўваючы жаночую грацыю.

Быць жанчынай — гэта надзвычайны талент! Ён супадае з думкай прадпрынятай Богам у момант стварэньня Эвы: яна, Эва, будзе маці чалавечага роду. Несьмяротная прывабнасьць жаноцкасьці натхняла мастакоў і паэтаў, якія прадстаўляюць жанчын у незьлічоных нюансах і адценьнях. Аднак узьнікае натуральнае пытаньне: а якія якасьці галоўныя?

Калі Саламон гаварыў пра „малайчыну” і што „цана жанчыны большая за пэрлы”, ня меў на ўвазе толькі зьнешнюю прыгажосьць. Прыгожых жанчын поўна ў фільмах і часопісах, але насалодзіўшыся іхнай зьнешнасьцяй мужчыны не хацелі-б іх мець за жонак і маці. Ёсьць жанчыны, якія ўмеюць поўнасьцю ахвяраваць сябе іншым, якія цярпліва выконваюць свае няўдзячныя заданьні, не спадзяючыся ўзнагароды, якія бітыя і эксплуатаваныя ня скардзяцца на свой лёс, якія пакутуюць дзеля суцяшэньня іншых, працягваюць руку бедным і хворым.

Хрыстос быў вялікім сябрам жанчын, бо хацеў вярнуць ім першабытную годнасьць і ролю, якую прызначыў ім сам Бог: бязь лішніх прыметнікаў быць проста жанчынай!

Храм у жыцьці хрысьціяніна

Акрамя натуральнай прывязанасьці да сваіх канфэсіяў, усе мы прывязаны таксама да сваіх лякальных цэркваў-парафіяў, а разам зь імі і да свайго храму. Мы таксама ахвотна ахвяроўваем на пабудову храмаў у іншых гарадах і вёсках, разумеючы жаданьне тамашняй грамады мець свой храм і з прыемнасьцяй удзельнічаем у іх асьвячэньні, ведаючы, што і мы ўнесьлі свой невялікі ўклад у яго пабудову. Таму варта задумацца, якое значэньне мае для духоўнага жыцьця храм.

У Евангельлі пра гутарку Хрыста з самаранкай гаворыцца: „Прыйдзе час, дый ужо прыйшоў, калі не на гары гэтай і не ў Ерусаліме будзеце пакланяцца Айцу. Але прыйдзе час... калі праўдзівыя паклоньнікі будуць пакланяцца Айцу ў духу і праўдзе, бо гэткіх паклоньнікаў шукае Бог” (Яан. 4, 21-23). Яўрэі былі перакананы, што Бог пасяліўся выключна ў Ерусалімскім храме і таму нельга Яго ні сустрэць, ні маліцца да Яго інакш, як толькі ў Сьвятым Горадзе. Сюды пілігрымы з адлеглых краін прыбывалі на Пасху ды іншыя сьвяты.

Кажучы гэтыя словы Хрыстос хацеў разарваць цеснае кола вакол Бога, якое адгароджвала Яго ад сьвету. Ён нагадаў сваім суайчыньнікам тое, што ў сапраўднасьці яны павінны былі ведаць. „Ці-ж Бог паселіцца на зямлі? Яго-ж ня могуць абняць неба і найвышэйшыя нябёсы, а што казаць пра храм, які я пабудаваў”, — гаварыў Саламон (3 Царств. 8, 27). Сваім вучням Ісус гаварыў яшчэ, што Божым храмам зьяўляецца перш за ўсё сэрца чалавека, які прыняў Яго Слова: „Прыйдзем да яго і будзем прабываць зь ім” (Яан. 14, 23); „Дух Праўды прабывае ў вас і ў вас будзе” (Яан. 14, 17). І нарэшце словы Паўла: „Ці-ж не ведаеце, што вы — Божы храм” (1 Кар. 3, 16).

Такім чынам новым Божым храмам зьяўляецца сам вернік. Хрыстос прысутнічае таксама і там, дзе „два або тры сабраны ў Імя Ягонае” (Мацьв. 18, 20). „Хатнім храмам” у Сьвятым Пісаньні называюцца таксама хрысьціянскія сем’і, у якіх дзякуючы таінству сужэнства „двое або больш” згуртаваныя ў Яго Імя.

Чаму-ж тады вернікі прыдаюць такое значэньне будынку, калі кожны зь іх можа шанаваць Бога ў „духу і праўдзе” ў сваім сэрцы або дома? Чаму ня толькі пажаданым, але нават абавязковым лічыцца ўдзел у сумесных багаслужбах?

Хрыстос не прыйшоў на сьвет, каб заключаць мноства двухбаковых дагавораў паміж Сабою і людзьмі. Ён прыйшоў, каб стварыць свой народ, абшчыну, у якой члены зьвязаны ня толькі зь Ім, але і паміж сабою. Царквою называем менавіта храм напоўнены людзьмі. Гэта месца Божага аб’яўленьня і прысутнасьці на зямлі.

Так разуметае грэцкае слова „эклезія” ніякім чынам не асацыюецца з канкрэтным месцам або будынкам, нават з найпрыгажэйшымі саборамі. Царква — гэта перш за ўсё веруючы народ, аб’яднаны з Богам верай і таінствамі. Бачным знакам гэтай унівэрсальнай рэчаіснасьці зьяўляецца храм — уключна з нашым парафіяльным храмам. Ён зьяўляецца прывілеяваным месцам нашых сустрэч з Богам, паколькі тут ажыцьцяўляецца і становіцца бачнай хрысьціянская абшчына. Блізкае да „эклезіі” грэцкае слова „эк-калеэ”, што азначае „склікаю”. Інакш кажучы, храм — гэта месца, дзе зьбіраюцца ў Хрысьце „пакліканыя” Богам. Такім чынам храм — гэта месца „скліканьня і згуртаваньня” і таму ён — прывілеяванае месца сустрэчы з Богам.

У сваім Лісьце Апостал Пётр адкрывае глыбокую сымболіку царквы-будынку. Са сваімі камянямі, пакладзенымі адзін на другі, і сьценамі вакол алтара царква зьяўляецца сымбалем іншага, нябачнага храму, створанага з жывых камянёў-вернікаў, пабудаваным на краевугольным камені, выбраным і каштоўным, якім зьяўляецца Хрыстос. „На ім увесь будынак разам замацаваны расьце ў сьвяты храм у Госпадзе, на якім і вы разам будуецеся на жыльлё Божае Духам” (Эф. 2, 21-22).

Блажэнны Аўгустын разьвівае гэту мэтафару кажучы: „Празь веру людзі становяцца матэрыялам прыдатным да будаваньня. Праз хрышчэньне і навуку яны абструганыя і выгладжаныя. Аднак толькі тады, калі яны спалучаны паміж сабою любоўю, яны сапраўды становяцца домам Божым”. Калі-б камяні не любілі адзін аднаго, не прылягалі-б да сябе, ніхто не ўвайшоў-бы ў такі дом. Таму Царква мусіць быць знакам узаемнай любові паміж тымі, якія ломяць адзін хлеб. Для таго, хто яшчэ ня верыць, гэта павінна быць стымулам, каб далучыцца да Царквы.

Нідзе ня сказана, што храм мусіць выглядаць гэтак, як цяперашнія храмы. Быў час, калі храмам была прыватная хата нейкага хрысьціяніна або нават катакомбы. Зараз натуральнымі нам падаюцца грандыёзныя саборы з залатымі купаламі, аднак нават не задумваемся, што яны зьвязаны зь мінулай эпохай. Мы ня мусім гэтак будаваць сучасныя храмы. Галоўнае, каб усе вернікі мелі свой храм, у якім частка жывога арганізму — Царквы — магла-б у цішыні і свабодзе выказваць сваю веру і радасьць, каб адчувала, што яна ў Доме Айца. Каб усе мелі магчымасьць гуртавацца дзеля сумеснай малітвы, бо, як гаворыцца, „дом Мой — домам малітвы назавецца” (Марк. 11, 17).

„Ідзіце і навучыце ўсе народы”
(Мацьв. 28, 19-20)

„Ідзіце, навучыце ўсе народы, хрысьцячы іх у імя Айца і Сына і Сьвятога Духа, навучаючы іх выпаўняць усё, што Я сказаў вам” (Мацьв. 28, 19-20). Першым місіянерам быў сам Хрыстос пасланы Айцом, каб пашыраў Дабравесьце. Засноўваючы Сваю Царкву Ісус прыдаў ёй місійны характар, умацаваў Сьвятым Духам і паслаў да ўсіх народаў. Вось таму Царква адносіць да сябе словы Апостала: „Гора мне, калі не абвяшчаю Евангельле” (1 Кар. 9, 16).

У гэтым сэнсе Царква місійная, пасланая ў сьвет, а сам сьвет зьяўляецца „місійнай зямлёй”. Гэта найлепш бачна ў тых далёкіх краінах, дзе ўпершыню працуюць місіянеры і ўзьнікае хрысьціянская абшчына. Там, дзе паводле слоў Ісусавых дрэва, што вырастае з найменшага зь зерняў, пускае новую галінку, каб прыняць новыя птушкі (Марк. 4, 31-32).

Абвяшчаючы Евангельле Царква падахвочвае слухачоў да веры і яе вызнаваньня, рыхтуе да хрышчэньня, вырывае зь няволі фальшывых перакананьняў і далучае да Хрыста. Адначасова сваёй дзейнасьцяй спрыяе таму, каб усё добрае, што раней было замацаванае ў сэрцах, абрадах і культуры народаў не загінула, але ўдасканалілася і было паднятае на вышэйшы ўзровень. Вера па сваёй натуры дынамічная: яна ня можа абмяжоўвацца адным народам або этнічнай групай. Гэта ўсё роўна, што вада. Калі яна мае быць жывою, павінна плысьці. Ісус прыраўноўвае веру да дрэва і да закваскі (Мацьв. 13, 31-33). Паасобны вернік або ўся абшчына, якія атрымалі веру і захоўваюць яе выключна для сябе, нагадваюць слугу, які закапаў у зямлі атрыманы талент. „Бог хоча, каб усе людзі атрымалі збаўленье і дайшлі да пазнаньня праўды” (1 Цім. 2, 4), увасобленай у Ісусе Хрысьце. Калі Ён паклікае адных раней за іншых, дык зробіць гэта з думкай, што ўжо абраныя пацягнуць за сабою іншых.

У гісторыі Царквы пашырэньне Евангельля не заўсёды адбывалася гэтак, як хацеў Хрыстос. Не заўсёды Царква ўшаноўвала культуру і адметнасьці паганскіх народаў, але вельмі часта выкараняла ўсё без разбору ды навязваючы гвалтам і веру, і ўсё астатняе. Усё гэта рабілася пад аховай і з дапамогай дзяржаваў, зь якіх паходзілі місіянеры і якія пераймалі ў сваё валоданьне новыя тэрыторыі. Не заўсёды пахвальныя і чыстыя былі мэтады і матывы тых, што называлі сябе місіянерамі. Такім, безумоўна, лічыў сябе Хрыстафор Калумб, калі ўпершыню прыбыў у Амэрыку, але тыя, што прыбылі пасьля яго, атрымалі назоў „канквістадораў” — заваёўнікаў. Тое самае тычыцца крыжаносцаў, якія сваю веру і панаваньне навязвалі нашым продкам агнём і мячом. Усе гэтыя зьявы нябачныя, калі глядзець зь вялікай вышыні, ахопліваючы позіркам цэласьць, але калі прааналізаваць і прыглядзецца больш уважліва, бачны ўсе скрыўленьні і злоўжываньні.

Тым ня менш ад самой ідэі „ідзіце і навучыце ўсе народы” Царква ў прынцыпе ніколі не адмовілася. Амаль дзьве тысячы гадоў таму яна сьпярша сарвала путы яўрэйскага асяродзьдзя, зь якога выйшла. Зь Юдэі рушыла заваёўваць грэцка-рымскі сьвет. У сярэдневякоўі накіравалася да варварскіх народаў, ствараючы новае аблічча Эўропы. У навейшыя часы хрысьціянская вера і Царква з эўрапэйскай сталіся агульнасусьветнымі, таксама ў геаграфічным сэнсе. Аднак сытуацыя самых місіянераў зьмянілася: яны засталіся самі, узброеныя толькі Евангельлем і Крыжам. Іхная дзейнасьць і сама прысутнасьць на чужой тэрыторыі поўнасьцю залежаць ад урадаў, зь якіх большасьць ставіцца да іх, як да няпрошаных гасьцей і рэлікту зьненавіджанай эпохі калянізацыі. У краінах Афрыкі і Азіі, сярод ваяўнічага ісляму, дзе ўсталяваліся дыктатарскія або племянныя рэжымы, місіянераў грабяць, зьбіваюць, прасьледуюць і выганяюць. Іхнае пакутніцтва добраахвотнае і яны неахвотна аб гэтым гавораць, але з часам праўда пра іх дзейнасьць стане вядомай.

Усё гэта сумнае і выклікае шчырае спачуваньне для тых, хто рызыкуючы сваім жыцьцём панёс сьвятло Евангельля і хто ня менш рызыкуючы прыняў яго. Аднак з другога боку, Хрыстос прадбачыў такую сытуацыю і не абяцаў вучням, што ўсюды будуць іх прымаць з распасьцёртымі рукамі. „Ідзіце, вось Я пасылаю вас, бы ягнят паміж ваўкоў. Не бярыце ні мяшка, ні торбы, ні абутку” (Лук. 10, 3), а мы можам ад сябе дадаць: ні тым болей зброі. Усё паўторна даручаецца ня „мудрасьці слова” (1 Кар. 1, 17) і палітыцы, але выключна моцы Евангельля, якое зьяўляецца „Божай сілай на збаўленьне кожнаму, хто верыць” (Рым. 1, 16), сілай, якая „ўдасканальваецца ў слабасьці” (2 Кар. 12, 9).

Яшчэ і ў іншым сэнсе сучаснае місіянерства бліжэйшае Хрыстоваму духу. Пасылаючы сваіх першых місіянераў Ісус загадаў ім: „Аздараўляйце хворых і гаварыце ім: наблізілася Царства Божае” (Лук. 9, 2; 10, 9). Яны павінны былі ня толькі абвяшчаць Евангельле, але аздараўляць, карміць і вызваляць. Яны былі пасланыя ня толькі дзеля ратаваньня душаў, але і несьлі палёгку целу, якое адчувае голад, холад і смагу. Пусты страўнік ня мае вушэй для найбольш узьнёслых слоў, нават для таго, хто прапаведуе Царства Божае.

Місіянеры добра разумелі гэта і зараз лепш усьведамляе гэта Царква, якая намагаецца спалучаць евангелізацыю з гуманнасьцяй. Спадзяваньні на пашырэньне Евангельля ўскладаюцца на моц самога Дабравесьця і на ўспамажэньне даступнымі Царкве сродкамі бедных народаў, дзеля дасягненьня імі сапраўднай свабоды і чалавечай годнасьці. Тое, што Ісус называў „аздараўленьнем хворых”, сёньня называецца вызваленьнем ад голаду, уціску і бязьлітаснай эксплуатацыі людзей.

Апостальства і місіянерства зьяўляюцца абавязкам ня толькі сьвятароў і манахаў, але кожнага сьвецкага верніка. У раньнехрысьціянскія часы грамада пасылала місіянераў, якія дзейнічалі ў цеснай лучнасьці са сваёй абшчынай. Гаварылася пра Царкву-Маці і цэрквы-філіі. Яны безупынна абменьваліся паміж сабою весткамі, прывітаньнямі і матэрыяльнай дапамогай (Рым.15, 25; 2 Кар. 8, 1), але перш за ўсё перадавалі адны адным веру. Місіянер пераказваў не сваю асабістую веру, але веру ўсёй абшчыны. Нават Апостал Павал адчуваў сябе даўжніком заснаваных ім абшчынаў, калі ствараў новыя парафіі. Да адной зь іх пісаў: слова Божае гучыць дзякуючы вам у Македоніі і Ахаі, а слава вашай веры ў Бога ўсюды вядомая, так што ня мусім аб ёй згадваць. Гэта яны расказваюць пра вас і як вы павярнуліся ў веру і як прынялі Хрыста (1 Фесал. 1, 7). Вера цыркулюе ў Царкве бы вада ў спалучаных сасудах. Чым больш грамада жывая і поўная веры, тым больш місіянеры будуць мужныя і сьмелыя ў абвяшчэньні веры.

Чалавек на шляху свайго жыцьцёвага пакліканьня мае да выкананьня шэраг адказных задачаў. Дзеля гэтага ён павінен быць у поўнай гатоўнасьці, нічым не абцяжараны, вызвалены ад таго, што зьвязвае яму рукі. У выпадку сьвятароў, наша Праваслаўная Царква яшчэ раз павінна перадумаць пытаньне цэлібату, аб якім вядома, што мае свае мінусы, але мае і плюсы. Што тычыцца сьвецкага апостальства, справа ня ў торбе, сандалях або палцы, аб якіх сказана ў Евангельлі, што ня трэба іх браць. Больш за ўсё зьвязвае нас цяжар нашых улюбёнасьцяў і схільнасьцяў, якіх цяжка пазбыцца. Неаднойчы гэта баляст нашага самалюбства, самавольнасьці, сваёй думкі, выгодніцтва або карысьлівасьці. З гэтак нагружанай торбай немагчыма далёка зайсьці. Адмовіцца ад гэтага цяжару, гэта адмовіцца ад свайго „я”, каб свабодна дзейнічаць у тым, да чаго мы пакліканы. Толькі тады чалавек можа стацца пасьпяховай прыладай у Божых руках. Хрыстос таксама зьвяртае ўвагу менавіта на толькі што згаданае слова „карысьлівасьць” і кажа: „Дарма атрымалі — дарма давайце”. Мы дарам атрымалі здароўе, добры характар, размаітыя здольнасьці і перш за ўсё неацэнны і незаслужаны дар веры. Усімі гэтымі падарункамі мы абавязаны дзяліцца бескарысна.

Вось таму трэба нам быць у лучнасьці, асабліва з тымі, хто на першай лініі нясе народам Евангельле і тымі, каго яны ўжо прыцягнулі да Хрыста. Іх нельга пакінуць самім сабе, як птушка не пакідае сваіх малых, несамастойных дзяцей. Нельга таксама зьмірыцца з сытуацыяй, калі ў той самай праваслаўнай сям’і, хаця ў розных краінах, адны перанасычаны, а іншыя паміраюць ад голаду. (Тут неабходная агаворка: дапамагаць трэба ўсім, не зважаючы на рэлігію, але калі ня можам дапамагчы ўсім, дык прынамсі трэба пачаць са сваіх.) Гэта крайні выпадак, але бываюць і іншыя, калі мы маем магчымасьць выказаць на справе сваю салідарнасьць з братамі ў веры. Калі дапаможам бяднейшай парафіі адрамантаваць дах храму, набыць званы або ікону, калі сваёй прысутнасьцяй на храмавым сьвяце ў далёкай, маленькай, акружанай іншаверцамі парафіі мы падбадзёрым іх, гэта таксама будзе місіянерства. У Афрыку і Азію ехаць і пашыраць праваслаўную веру трэба, але ня кожны можа гэта зрабіць. З нас, звычайных людзей, дастаткова, каб Праваслаўе асацыявалася прынамсі з парадачнасьцяй, каб мы прынамсі на сваім месцы, у сучасным, сэкулярызаваным грамадзтве сваім жыцьцём і штодзённымі паводзінамі, па меры сваіх магчымасьцяў, выконвалі Хрыстовы запавет „ідзіце і навучыце ўсе народы”.

„Вашы імёны запісаны ў небе”
(Лук. 10, 1-12 і 17-20)

Пасьля добра выкананага заданьня чалавеку характэрна спадзявацца ўзнагароды і прызнаньня. Гэтак было з 70-цю апосталамі, якія, выканаўшы даручэньне, вярнуліся і з радасьцяй заявілі: „Чэрці слухаюцца нас дзеля Імя Твайго”. Аднак пахвалы яны не пачулі, але Хрыстос сказаў ім: „Я даў вам уладу наступаць на зьмеяў і скарпіёнаў і на ўсю сілу варожую і нішто не пашкодзіць вам, аднак з таго ня цешцеся, што духі вам пакараюцца, але што імёны вашы запісаны ў небе”.

Прычыны радасьці і задаволеньня могуць быць памылковыя. „Госпадзе, — можа сказаць сучасны чалавек, — нават космас падпарадкоўваецца нам!” Аднак сапраўдным космасам для чалавека зьяўляецца яго ўласная натура. Пакуль чалавек не спрабуе апанаваць сваю натуру, не ўтаймуе схільнасьці да гневу, п’янства, ляноты, пыхлівасьці і нядбайнасьці, ён ня пан, але нявольнік сваёй натуры. Сваімі пахваламі і лісьлівасьцяй людзі падтрымоўваюць у нас прыемную ілюзію адносна нашых перавагаў, але-ж з другога боку варта памятаць і такі афарызм: „Нішто не дае нам такога задаволеньня, як быць хваленым за добрыя якасьці, якіх на самай справе ня маем”.

Нішто гэтак не разбэшчвае чалавека як посьпехі. Разумны чалавек, аднак, не атрымае галавакружэньня ад удачы і не кідаецца у роспач, калі перажывае паразу. Адным і адно, і другое можа быць толькі ўяўным. Нам толькі здаецца, што мы дасягнулі посьпеху або ўпаткала нас параза. Чым абернецца тое, што мы лічым добрым або дрэнным, не вядома. Усюды і заўжды варта памятаць пра сваю годнасьць і пра тое, што ўсё, чым валодаем, мы атрымалі ў якасьці падарунка. Калі нешта з гэтага страцім і сумеем з гэтым зьмірыцца, больш атрымоўваем чымсьці трацім. Мы павінны цешыцца тым, што Бог нас любіць, ведае кожнага па імені, што ніколі не пакіне ў бядзе. Кожны з нас зьяўляецца тым евангельскім скарбам закапаным у зямлю. Ісус зрабіў усё, каб здабыць гэты скарб.

Некалі прарок Ісая заклікаў: „Цешцеся зь Ерусалімам усе, што любіце яго, цешцеся з усімі, што ў жалобе па ім” (Іс. 66, 10). У гэтых словах зьмяшчаецца заклік да радасьці, хаця тагачасная сытуацыя схіляла хутчэй да роспачы. Радасьць патрэбная чалавеку як кветцы сонечныя прамяні. Пасьля вяртаньня са ссылкі трэба было ўсё адбудоўваць неаднойчы пачынаючы з нуля. Таму прарок накіроўвае да іх словы суцяшэньня . У Бога ўсё магчымае. Бог добры і бярэ на сябе ролю маці. „Як людзей цешыць маці іхная, так і Я буду цешыць вас” (Іс. 66,13). У Евангельлі падкрэсьліваецца, што апосталам рэкамендавалася ня браць у дарогу ні кашаля, ні сумкі. Бог задбае пра іх і гэта будзе адначасова экзаменам іхнага місіянерскага энтузіязму. Чым менш пасланцы маюць, тым яны больш вартасныя і гатовыя прыняць кожны выклік. Яны гатовы пайсьці або застацца, гатовы выканаць кожнае даручэньне, гатовы зьмірыцца з прыкрай адмовай і задаволіцца тым, што дадуць ім.

Амаль пра кожны час можна сказаць, што ён цяжкі і не схіляе да аптымізму. Кожны дзень прыносіць хваляваньні і турботы за сябе, за сваю сям’ю. З другога боку радасьць, пра якую гаворыць Хрыстос, не пустая эйфарыя, але аптымізм, які існуе не зважаючы на пакуты. Ён не выяўляецца у лёгкім сьмеху і дэклярацыях. Ці прымаю жыцьцё такім, якім яно ёсьць, якім яно мне дадзена і зададзена? Ці прымаю сябе разам са сваімі заганамі і недахопамі? Ці не пазьбягаю тых, хто насьцярожвае сваёй іншасьцяй у сэнсе выгляду, паводзін або матэрыяльнага ці інтэлектуальнага ўзроўню?

Радасьць павінна квітнець усюды там, дзе прапаведуецца Евангельле, нават калі-б гэта мела быць „пры ўсім суме”, як пісаў Апостал Павал (2 Кар. 7, 4). Радасьць азначае, што ў хрысьціяніне жыве Дух Сьвяты, „а плод Духа: любоў, радасьць, мір, доўгая цярплівасьць, дабрыня, міласэрнасьць, вера” (Гал. 5, 22). Калі пасьля Сьвятой Літургіі вяртаемся дамоў, мы павінны нагадваць тых, хто з радасьцяй вяртаўся са жніва нясучы ў руках снапы (Пс. 166, 6). Будзем бы людзі, што „сэрца напоўнілі радасьцяй”, каб несьці яе прагоркламу сьвету як доказ зьдзейсьненага Хрыстом выкупленьня.

„Праходзіць вобраз гэтага сьвету”
(1 Кар. 7, 31; Яан. 17, 11-19)

У Евангельлі часта сустракаемся з паняцьцем „сьвет”. Усё Сьвятое Пісаньне — гэта гісторыя чалавека, які жыве ў сьвеце, але перавышае сьвет велічынёй свайго пакліканьня. Сьвет — Божае стварэньне і аб’яўляе Яго Магутнасьць і Розум. Па-грэцку „космас” азначае таксама „парадак”. Па-беларуску з таго самага кораня паходзяць паняцьці „сьвятло”, „сьветлы”, „асьвечаны” і ўсё гэта станоўчыя паняцьці ў адрозьненьне ад нэгатыўных, зьвязаных зь цемрай і хаосам. Бог стварыў сьвет у дасканалай гармоніі, суладзьдзі. Чалавек павінен быў утрымоўваць гэты парадак, пануючы над сьветам і толькі грэх разбурыў парадак стварэньня, адносіны чалавека з Богам і са сьветам. Бог, які ўзьлюбіў чалавека, паслаў Сына Свайго, каб сьвет быў збаўлены празь Яго і Хрыстос вылучаецца са сьвету, у якім пануе грэх: сьвету чалавечай пыхлівасьці, эгаізму і прыхамацяў. Ён прапануе супрацьлеглыя каштоўнасьці: любоў, справядлівасьць і мір. Толькі чалавек ажыўлены Хрыстовым духам можа аднаўляць парадак і гармонію ў сьвеце. У першасьвятарскай малітве Ён гаворыць пра сваіх вучняў: „Яны не са сьвету, як і Я не са сьвету”. Ці гэтыя словы тычацца і мяне? Да каго я прызнаюся: да Хрыста ці да сьвету?

Такія думкі зьяўляюцца асабліва тады, калі хвароба, самотнасьць або нейкая бяда прымусяць нас перагледзець сваё жыцьцё. Такія акалічнасьці дазваляюць прыпыніцца, падумаць і лепш зразумець навуку Хрыста пра сьвет і людзей. Неаднойчы патрэбна гэтая дыстанцыя ад сьвету, у якім столькі мітусьні, нэрваў і шалёнай пагоні за шчасьцем, якое лічыцца асноўнай каштоўнасьцяй існаваньня на гэтым сьвеце. Сьвет чалавечых пажадлівасьцяў з’едліва насміхаецца з Хрыстовых вучняў: „Сьвет зьненавідзеў іх , бо яны не са сьвету, як і Я не са сьвету”. Толькі ці дастаткова ў нас сілы, каб стацца разумнейшымі за дзяцей гэтага сьвету? Ці не паддаліся мы празьмерна ілюзіям, ня ўблыталіся ў сьвет настолькі, што ўжо ня ведаем, як інакш жыць? Апостал нагадвае аднак: „Праходзіць вобраз гэтага сьвету”.

Зараз шмат гаворыцца пра неабходнасьць умацоўваньня славянскай, праваслаўнай або агульнаэўрапэйскай еднасьці і гэта ў прынцыпе добра. Трэба, аднак, тым мацней падкрэсьліваць неабходнасьць фармаваньня новага чалавека, які асьвячаў-бы гэты сьвет малітвай, працай, прыкладам свайго жыцьця, стаўленьнем да бліжніх, спосабам выкарыстоўваньня матэрыяльных каштоўнасьцяў. Царства Божае ня з гэтага сьвету, але яно павінна быць у саміх нас. Хрыстос маліўся да Айца: „Як Ты паслаў Мяне ў сьвет, так і Я пасылаю іх у сьвет”. Ён — сьвятло сьвету ставіць нас на падсьвечнік і хоча, каб мы асьвятлялі сьвет.

Сьвет створаны Богам, але „ў зьле ляжыць”, столькі ў ім трэба папраўляць. Старэйшыя скардзяцца на разбэшчанасьць нораваў моладзі і кажуць, што калісьці такога не было. Маладыя мараць і кажуць, што калі іх дапусьціць да голасу, яны зьменяць на лепшае сям’ю, Бацькаўшчыну і ўвесь сьвет. Ня трэба дарэмна цешыць сябе! Успамін пра цудоўнае мінулае або мары пра сьветлую будучыню — гэта толькі спроба ўцячы ад сучаснага. Тым цяжэйшая гэтая спроба, чым менш месца для Бога. „Народжанае з Бога перамагае сьвет”. „Праходзіць вобраз сьвету гэтага”, развальваюцца сыстэмы, тое, што адны карпатліва будавалі, іншыя разбураюць, думаючы, што пабудуюць лепшае.

На гэтым сьвеце не нарадзіўся ніхто, хто лепш за Хрыста зразумеў хваробы сьвету і прыпісаў-бы лякарства. Чалавек хворы з прычыны недахопу любові. Усюды там, дзе разгараецца нянавісьць, дзе адзін чалавек для другога становіцца прыладай прыемнасьці ці прыбытку, дзе пашыраюцца тэорыі аб перавазе нейкай расы або грамадзкага клясу над іншымі, там мацней і настойлівей трэба нагадваць праўду пра адзінага Айца ў небе і што ўсе мы — браты.

Лячыць сьвет праўдай і любоўю гэта заданьне Царквы — Цела Хрыстовага, да якой належыць кожны з нас: і духавенства, і сьвецкія. У кожнага свае заданьні, але ўсе можам удзельнічаць у пастырскім служэньні Хрыста і Царквы. Тое, што зьведалі мы самі, жывучы паводле Божай волі, трэба перадаваць людзям сярод іх канкрэтных цяжкасьцяў, праблемаў, турботаў і выклікаў, каб сьвятло веры асьвяціла іх і зрабіла больш людзкімі.

Памінаньне памерлых

За кожнай Сьвятой Літургіяй, не кажучы пра спэцыяльныя дні, Праваслаўная Царква памінае памерлых. Кожны з нас, акрамя „памяньніка”, які перадаецца сьвятару ў храме, носіць у сваім сэрцы імёны найдаражэйшых яму, найбліжэйшых людзей, якія выклікаюць у нас успаміны і жаль. На самай справе, адзіным спосабам жыцьця пасьля сьмерці зьяўляецца жыцьцё ў памяці іншых людзей. Як праваслаўныя хрысьціяне мы таксама верым, што нашы блізкія жывуць „у Богу”. Калі наведваем іхныя магілы, дык ня толькі каб паўспамінаць, яшчэ раз расчуліцца над балючым момантам разьвітаньня, але каб праз малітву наладзіць лучнасьць зь імі, навучыцца ад іх нечага пра тое вялікае падарожжа, якое раней ці пазьней чакае і нас.

„Душы справядлівых у руках Божых і не дасягне іх пакута”, — гаворыцца ў Сьвятым Пісаньні (Прытч. 10, 3). Сьмерць блізка кожнага з нас. Перад ёю мы ўсе бясспрэчна роўныя, безабаронныя быццам дзеці. Можна гэтак вобразна гаварыць пра жахі сьмерці, але гэта толькі ўзмоцніла-б нашы пакуты. Аб гэтым аспэкце сьмерці самі ведаем дастаткова і няма патрэбы, каб Царква або прапаведнік бясконца гаварылі аб гэтым. Гэткім чынам могуць нас толькі раздражняць, бо ўзьнікае ўражаньне, што хочуць спэкуляваць на нашых слабасьцях і боязях ды запалохаць бы гарэзьлівых дзяцей.

Дык ня будзем гаварыць аб такой сьмерці, але той, якую можа адкрыць толькі Слова Божае. Аб той сьмерці, якая страціла сваё джала і была паглынута перамогай (1 Кар. 15, 54). Каб зразумець гэтую мову, неабходна нам вера. Трэба верыць, што сьмерць раз і назаўсёды пераможана пасьля таго, калі Хрыстос патаптаў яе і ўваскрос.

З дапамогай двух вялікіх мэтафараў Сьвятое Пісаньне спрабуе паказаць хрысьціянскае аблічча сьмерці. Можна яе прыраўняць да народзінаў. Існаваньне чалавека і космасу Хрыстос і Апостал Павал бачаць як „стан чаканьня” і непасрэдна прыраўноўваюць да цяжарнай жанчыны (параўн.: Яан. 16, 21; Рым. 8, 19). У той дзень закончыцца працяглае ажыцьцяўленьне „новага стварэньня” і народзіцца новы чалавек, прызначаны да вечнага жыцьця. Гэта нагадвае матылька, які паказваецца з кокану. Мы ўжо зьяўляемся гэтым новым стварэньнем — дзяцьмі Божымі, але як кажа сьв. Яан, толькі пазьней поўнасьцю выявіцца тое, кім мы ўжо зьяўляемся (1 Яан. 3, 2). Дзіцё, якое было схаванае ва ўлоньні маці, выходзіць на „сьвятло”.

Сьмерць можна таксама прыраўняць да хросту. „Хрышчэньнем павінен Я хрысьціцца”, — сказаў Ісус, намякаючы на Сваю сьмерць (Лук. 12, 50). Паняцьці хрост і сьмерць пераменна ўжывае Апостал Павал: „Пахаваныя зь Ім у хрышчэньні” (Кал. 2, 12); „Няўжо вы ня ведаеце, што ўсе мы, якія ахрысьціліся ў Хрыста, у сьмерць Яго ахрысьціліся?” (Рым. 6, 3). Гэтая сымболіка была больш зразумелая ў раньнехрысьціянскія часы, калі таго, хто прымаў хрышчэньне, вялі над раку або ў баптыстэрыю, што нагадвала невялікі басэйн. Ён здымаў вопратку і ўсе адзнакі свайго ранейшага статусу, акунаўся ў ваду і выходзіў зь яе апрануты ў белае адзеньне. Сьмерць, — кажа Апостал, — нешта накшталт гэтага. Скідаем марную вопратку цела, апускаемся ў зямлю, каб аднойчы ўстаць зь мёртвых апранутыя ў новае адзеньне адноўленага цела, атрыманае пасьля ўваскрэсеньня (параўн.: 1 Кар. 15, 42; 2 Кар. 5, 2). Адзеньне новае, аднак такое самае! Як кажа Тэртульян, „уваскрэсьне цела, кожнае цела, тое самае цела”. Блажэнны Аўгустын гаварыў, што „мы хочам быць шчасьлівымі з нашым целам, а не пагарджаць ім”. Дарэчы, Апостал Павал сьцьвярджае, што „знаходзячыся ў гэтай хаціне, уздыхаем пад цяжарам, зь якога ня хочам распрануцца, але адзецца, каб сьмяротнае жыцьцё было праглынена” (2 Кар. 5, 4). Няшмат вядома пра гэтае адзеньне. „Як уваскрэснуць мёртвыя?” — пыталі карынфяне (1 Кар. 15, 35). У адказ пачулі: „Які зямны, гэтакія і зямныя, і які нябесны, гэтакія і нябесныя”(1 Кар. 15, 48). Тое, што сталася з Хрыстом пасьля ўваскрэсеньня, станецца і з тымі, якія належаць Хрысту.

Такім чынам нашы думкі аб сьмерці накіраваны на ўваскрэсеньне. Бязь яго „дарэмная была-б вера наша” (1 Кар. 15, 14), а мы перад абліччам сьмерці не маглі-б зрабіць нічога іншага, як толькі сумаваць, „як усе тыя, што ня маюць надзеі” (1 Фесал. 4, 13). Некалі Іаў усклікаў: „Я ведаю, што Збавіцель мой жыве... пасьля таго, як скура гэтая зьнішчыцца, у целе сваім я буду бачыць Бога. Я ўбачу Яго сам; мае вочы ўбачаць, не чужыя” (Іаў. 19, 25-27).

Дзякуючы Хрысту, спадзяваньне перайшло ва ўпэўненасьць: з уласным целам, а не безь яго, убачым Бога.

„Па іхных пладах пазнаеце іх”
(Мацьв. 7, 16-20)

У сьвятарскай практыцы ня раз выпадае сустрэцца з бацькамі няшчаснымі з прычыны сваіх дзяцей. „Такі быў цудоўны сынок, паслухмяны, ветлівы, добра вучыўся, — з плачам расказвае маці. — Зараз трапіў у дрэнную кампанію, п’е, не працуе, паднімае нават руку на нас, старых. А мы-ж сьвету за ім ня бачылі, дагаджалі, рабілі ўсё, што маглі, каб выйшаў у людзі. Можа мы самі вінаваты? Можа былі дрэннымі бацькамі? Не дагледзелі, дрэнна выхоўвалі. Кажуць, яблык не падае далёка ад яблыні”. Такое здаралася пачуць нават мне...

Што можна сказаць такім бацькам? Бывае, што ранейшыя правіны, занядбаньні, памылкі і грахі, на якія ўжо ня маем уплыву, бясконца аб сабе нагадваюць і выклікаюць дакор сумленьня. Аднак ня трэба бясплённа самабічавацца. Мінулае трэба з даверам уручыць Божаму суду. Зразумела, трэба выпраўляць тое, што яшчэ можна выправіць. Аднак нельга разважаць толькі мінулыя грахі, трэба добра пражыць сёньняшні дзень, цяпер выканаць дабро, якое Бог чакае ад нас. Перакананьне, што гэта бацькі безумоўна зьяўляюцца благімі дрэвамі, які выдалі дрэнныя плады — фальшывае і трэба ад яго адмовіцца. Хрыстос ужыў гэтую фармулёўку асьцерагаючы перад фальшывымі прарокамі (Мацьв. 7, 15-20). Дрэннымі пладамі чалавека не зьяўляюцца ня гэтулькі ягоныя дзеці, але яго ўчынкі, бо як-жа тады гаварыць пра чалавечую годнасьць і асабістую адказнасьць за сваё жыцьцё нашых дарослых дзяцей? Слова Божае гаворыць пра гэта адназначна: „У тыя дні ўжо ня будзем гаварыць: айцы елі кіслы вінаград, а ў нас на губах аскоміна, але кожны памрэ за свае ўласныя беззаконнасьці; хто будзе есьці кіслы вінаград, у таго і будзе на вуснах аскоміна” (Ерам. 31, 29). Прарок Езакііль гаварыў: „Памрэ толькі той, хто грашыць. Сын не панясе адказнасьці за віну бацькі, ні бацька за віну сына. Справядлівасьць справядлівага яму будзе залічана, а правіннасьць вінаватага зьвернецца супраць яго” (Езак.18, 20).

Ці гэта значыць, што фальшывага прарока пазнаецца па яго пладах? Калі-б нават ён нястомна заклікаў да духоўнага адраджэньня і на яго вуснах ня моўкла слова „любоў”, дык усё роўна ён быў-бы фальшывым прарокам, бо плёнам яго дзейнасьці зьяўляюцца спрэчкі, падзелы і несправядлівыя абвінавачаньні.

Евангельскую мэтафару аб добрым і благім дрэве трэба супаставіць з урыўкам зь Лісту Апостала Паўла да галятаў: „Учынкі-ж цела вядомыя: гэта блуд, распуста, нячыстасьць, сваволя, пакланеньне ідалам, чарадзейства, варожасьць, спрэчкі, зайздрасьць, гнеў, сварлівасьць, нязгода, ерасі, нянавісьць, забойствы, п’янства, непрыстойнасьць і падобнае. Гэтае кажу вам наперад, як і раней казаў, што тыя, што гэтак робяць, Царства Божага не ўнасьледуюць. Плод-жа духа: любоў, радасьць, мір, доўгацярплівасьць, добрасьць, міласэрнасьць, вера, ціхасьць, устрымлівасьць” (5, 19-23).

Мэтафару аб благім дрэве, што прыносіць благі плён, толькі ў некаторым сэнсе можна аднесьці да бацькоў і дзяцей. Бо хаця духоўныя і маральныя пазыцыі канчаткова фармуюцца ўнутры кожнага з нас, аднак іншыя людзі — пераважна сям’я і асабліва ў дзяцінстве і юнацтве — могуць спрычыніцца да таго, што разьвіцьцё чалавека пойдзе ў тым, а не іншым напрамку. Нездарма гаворыцца, што дзіцё, бы кропля вады на стале, якую пальцам можна пацягнуць у любым напрамку. Вось гэтая думка, што бацькі ня здолелі добра паўплываць на духоўнае разьвіцьцё сваіх дзяцей зьяўляецца прычынай іх дакору сумленьня.

Суаднясеньне мэтафары дрэва і пладоў да бацькоў і дзяцей мае сэнс толькі ў тым выпадку, калі спрычыняецца да станоўчай перамены ў чалавеку. Калі ад слуханьня Слова Божага ў нас зьявяцца бясплённыя смуткі, дык дрэнна разумеем Сьвятое Пісаньне. Толькі ў прыродзе яблыня застаецца яблыняю, „зь цярноўніка не бывае вінаграду, а з асоту — фігі”. Чалавек аднак гэтым і адрозьніваецца ад дрэваў, што нават калі ён — благое дрэва і прыносіць благія плады, дык з дапамогай ласкі ён можа зьмяніцца ў добрае. Калі дзіцё — у некаторым сэнсе — зьяўляецца пладом сваіх бацькоў, дык яно гэтым адрозьніваецца ад яблыка, што канчатковая пастанова наконт духоўнай пазыцыі адбываецца ў ім самім. Можна нарадзіцца ад дрэнных бацькоў і быць добрым чалавекам, а можа быць і наадварот. Пабожны цар Ёсія быў унукам нягодніка Манасіі і сынам Амона, які не ўступаў свайму бацьку, а бунтаўнік Авесалом быў сынам пабожнага Давіда.

Толькі раз Хрыстос ужыў аргуманту, які можна было-б супаставіць з пагаворкай, што „яблык падае недалёка ад яблыні”. „Вы — сыны тых, што забівалі прарокаў” (Мацьв. 23, 31). Гэткім чынам Ён як быццам хацеў сказаць: „Асуджаеце сваіх продкаў, якія забівалі прарокаў, але на самай справе вы ня лепшыя. Апамятайцеся і не бярыце прыкладу са сваіх продкаў”. Вось таму трэба забыць пагаворку пра яблыню і яблык, бо яна жорсткая, нечалавечная і перш за ўсё непраўдзівая. Хіба, што зьмесьцім у ёй заклік да сапраўднай любові: да бацькоў, каб хаця-б дзеля сваіх дзяцей сталіся лепшыя і да дзяцей, каб ня бралі дрэннага прыкладу з бацькоў. Аднак у канчатковым выніку кожны адкажа перад Богам за сябе.

З вышэйсказанага не вынікае, што можна не пераймацца злом, якое зьдзяйсьняюць нашы блізкія. „Не хваліся бязбожнымі сынамі”, — гаворыцца ў Кнізе Сыраха (16, 1), бо бывае і такое, што бацькі заміж плакаць, ганарацца нягоднымі ўчынкамі сваіх дзяцей.

У той-жа кнізе зьмешчана шэраг напамінаў, каб дарослыя дзеці сваімі паводзінамі не прыносілі ганьбы сваім бацькам. „Ганьба для бацькі, калі мае дрэнна выхаванага сына, а калі дачку — яна прынясе яму толькі сорам” (Сыр. 22, 3; параўн.: 15, 20; 17, 25; 19, 13; 29, 3).

У Сьвятым Пісаньні ёсьць і такая фраза: „Ці-ж Яфрэм не дарагі Мне сын і выбранае дзіцё? і таму, калі толькі загавару пра яго, нутро Маё хвалюецца за яго і мушу яму аказаць міласэрнасьць” (Ерам. 31, 20). Таму не выпадае зьдзіўляцца, што дрэнныя дзеці спрычыняюць бацькам боль. Толькі нячулыя і бяздушныя бацькі могуць спакойна глядзець на тое, як іхныя дзеці сышлі на дрэнны шлях. Гэты боль павінен схіляць бацькоў да малітваў і духоўных ахвяраў у карысьць сваіх дзяцей. Толькі гэты боль не павінен пахіснуць веру і той унутраны супакой, які плыве з лучнасьці з Хрыстом.

Прыгадаю яшчэ прыклад Апостала Паўла, які ў маладосьці зрабіў мноства зла. Напрыканцы свайго жыцьця ён не вагаўся заявіць: „Я ўдзельнічаў у добрых выперадках, бег закончыў, веру ўсьцярог. Наастатак адкладзены і мне вянок справядлівасьці, які ў той дзень дасьць мне Госпад, справядлівы судзьдзя, і ня толькі мне, але і ўсім, што ўзьлюбілі Яго прыход” (2 Цім. 4, 7).

Суцяшальнае ўва ўсім гэтым тое, што строга ацэньваючы сябе, бацькі кіруюцца пераважна любоўю. Для іх невялікае суцяшэньне ад таго, што ў тым, якімі сталіся іхныя дзеці больш вінаваты нехта іншы. За дзяцей трэба маліцца. Малітву маці аб апамятаньні дзіцяці, калі яна цярплівая і шчырая, Бог выслухоўвае заўсёды. „Немагчыма, каб сын гэтулькіх сьлёз мог загінуць”, — гаварыў маці блажэннага Аўгустына адзін епіскап, калі той быў яшчэ далёкі ад веры. Гэта можа быць, напрыклад, такая малітва: „Божа, зрабі мяне верагодным сьведкам Тваёй праўды і запаветаў. Сам па сабе я ня ўмею пераканаць маіх дзяцей аб слушнасьці Тваіх дарог, можа нават я перашкаджаю ім распазнаць Цябе! Але Ты, Госпадзе, усемагутны і міласэрны. Ты-ж можаш зрабіць, каб я наблізіўся да Цябе і такім чынам спрычыніўся да набліжэньня да Цябе маіх дзяцей”.

Няўжо загад ненавідзець?
(Лук. 14, 26)

„Калі хто прыходзіць да Мяне і не зьненавідзіць бацькі свайго і маці, і жонкі, і дзяцей, і братоў, і сёстраў, а перш за ўсё самога жыцьця свайго, той ня можа быць вучнем Маім” (Лук. 14, 26). Так гучыць адно з найбольш незразумелых месцаў Евангельля. Яно гэтак-жа неспадзяванае як фраза: „Ня мір прыйшоў Я прынесьці, але меч”. Варта прыгадаць, што ў Евангельлі паводле Мацьвея гэтае выказваньне Хрыста сфармулявана інакш: „Хто любіць бацьку ці маці болей за Мяне, ня варт Мяне: і хто любіць сына ці дачку болей за Мяне, ня варт Мяне” (Мацьв. 10, 37).

У шмат каго можа ўзьнікнуць пытаньне: чаму ў Сваім дамаганьні любові для Сябе Хрыстос такі захопніцкі, адкуль такі эгаізм? Дамаганьне выключнасьці ў нечым толькі для сябе сапраўды выклікае неадабрэньне. Аднак на самай справе тут не разыходзіцца пра нянавісьць у традыцыйным разуменьні, але адмаўленьне ад таго, што магло-б нас адвярнуць ад Хрыста, аб пастаўленьні любові да Бога і Хрыста вышэй за ўсё і ўсіх — нават за найбліжэйшых. Калі Бог зьяўляецца ўвасабленьнем абсалютнай праўды і дабра, дык у імя гэтых каштоўнасьцяў неаднойчы трэба супрацівіцца нават сваёй сям’і. Хрыстос падкрэсьліў, што любіць каго-небудзь больш за Бога, гэта любіць несапраўдна. „Кахаць — гэта ня ўзрушвацца некім, мець шчырыя пачуцьці да яго, паддавацца яму, захапляцца, прагнуць, хацець авалодаць ім. Кахаць — гэта перш за ўсё аддаць сябе другому, іншым” (M. Quoist, „Малітва і дзеяньне”, с. 284-286). Сьвет, у якім Бог не стаіць на першым месцы, гэта непраўдзівы і скажоны грахом сьвет.

Гэта дасканальна бачна на прыкладзе Маці Макавейскай, якая страціла сямёх сыноў. Калі-б напалоханая пэрспектывай пакутніцкай канчыны сыноў яна спрабавала намаўляць іх ратаваць сваё жыцьцё адмаўляючыся ад Бога, яна кахала-б іх больш за Бога. Але любоў, што намагаецца ўсьцерагчы каханага чалавека ад нейкага нядоўгавечнага зла, нават за кошт духоўнай руіны, гэта блізарукая і ўмоўная любоў: у канчатковым выніку яна менавіта несапраўдная. Аднак Макавеева маці сапраўды кахала сваіх дзяцей! Яна падбадзёрвала іх перад сьмерцю: „Дзіця маё... ня бойся гэтага забойцы, будзь годны братоў тваіх і прымі сьмерць, каб у час Божага зьмілаваньня я зноў атрымала цябе разам з братамі тваімі” (2 Мак. 7, 29). Ніхто разумны ня скажа, што яна выбрала Бога заміж уласнага дзіцяці. Сваёй непахіснасьцю яна выявіла менавіта любоў і да Бога, і да прысуджанага на сьмерць сына. Нярэдка людзям здаецца, што жыцьцё ня раз ставіць нас перад выбарам: або Бог, або каханы чалавек. На самай-жа справе, або выбіраем і Бога, і чалавека, або і Бога, і чалавека адкідаем. Маці, якая дзеля выратаваньня дзіцяці намаўляе яго да нягоднага дзеяньня, запярэчвае ня толькі любові да Бога, але і да дзіцяці.

Бываюць яшчэ больш драматычныя сытуацыі, калі блізкая асоба ўспрымае выбар Бога як сваю ўласную крыўду. Маладая, карфагенская хрысьціянка Пэрпетуя мела магчымасьць лёгка пазьбегнуць сьмерці і выйсьці на свабоду. Хапіла толькі схлусіць і кінуць некалькі зярнятак кадзіла ў ахвяру паганскім багам. Ейны бацька ня мог зразумець, як можна не пакарыстацца такім простым выйсьцем, тым болей што Пэрпетуя асіраціла-б малое дзіцё. Вось як сама яна апісвае свае турэмныя мукі: „Бацька спрабаваў схіліць мяне да зьмены пастановы кажучы: Зьлітуйся нада мною старым, дачка! Узгадай братоў і сёстры, маці, цётку і дзіцё, якое ня зможа жыць безь цябе. Адмоўся ад свайго намеру, не губі ўсіх нас!” Аднак Пэрпетуя не паслухала бацькі, не адмовілася ад веры і прыняла пакутніцкую сьмерць.

Дык што-ж азначае заклік Хрыста, каб зьненавідзець сваіх блізкіх і „сваё жыцьцё”. Нянавісьць — гэта больш чым недахоп любові. Гэта яе супрацьлегласьць. Калі Хрыстос, які заклікае любіць нашых ворагаў, кажа нам ненавідзець, дык напэўна не дзеля таго, каб мы супрацьпаставіліся сапраўднай любові да блізкіх. Наказ ненавідзець блізкіх і нават сябе самога, гэта нішто іншае як заклік да адмаўленьня ад фальшывай любові.

У чым-жа заключаецца гэтая фальшывая любоў, якую трэба адкінуць?

Яна бывае розная, але заўсёды ставіць хвіліннае, частковае дабро над самую каханую асобу. Неаднойчы важнейшым за самога чалавека лічым яго выгаду, прыемнасьць, посьпех. Бывае, што верх бярэ жаданьне любой цаною ўсьцерагчыся ад непрыемнасьцяў і клопатаў. Аб фальшывай любові сьведчыць некрытычнае ўхваленьне ўсіх дзеяньняў каханага чалавека. Вельмі дрэнна, калі дзеля любові да некага мы крыўдзім іншага. Фальш любові яшчэ больш відавочны, калі заспакойваем дрэнныя спадзяваньні некага або самі прапануем маральна двухсэнсоўную дапамогу. Бывае, што кіруючыся нібыта любоўю, бацькі даюць сваім дзецям проста жахлівыя парады: „мэта апраўдвае сродкі”, любымі сродкамі адстойвай свае інтарэсы, расьпіхайся локцямі, дбай перш за ўсё пра сябе. Калі гэта выплывае зь любові, дык лепш, каб такой любові наагул не было! Таксама шкоднай бывае любоў, калі заміж выхоўваць дзіцё, бацькі яго расьпешчваюць. Шмат абортаў праведзеных было ў выніку злашчаснай „зычлівасьці” блізкіх і знаёмых, якія салідарна спрабавалі вызваліць жанчыну ад клопату...

Канчатковы лёс чалавека: збаўленьне або пракляцьце, зьвязаны з поўным адкрыцьцём усяго, што чалавек зьдзейсьніў падчас зямнога жыцья. Тады таксама поўнасьцю раскрыецца ў сваёй двудушнасьці ды брыдоце і фальшывая любоў. Тады і выявіцца, што гэта не любоў, але сумесь дурноты і эгаізму.

Вось такой любові Хрыстос загадвае супрацьпаставіцца, каб зрабіць месца для сапраўднай любові.

Маральная ацэнка прыемнасьці
(Рым. 13, 12-14)

Адной з самых натуральных цягаў чалавека зьяўляецца імкненьне да прыемнасьці і шчасьця. Аднак у вернікаў узьнікаюць унутраныя нелады: ці ўсё дазволена, тым болей, што і Царква мала гаворыць пра гэта.

Чалавечыя прыемнасьці бываюць розныя. Аднаму прыемна, калі добра пра яго гавораць, іншаму — калі людзі яго баяцца. Адны з асалодай пераглядаюць ашчадную кніжку, а іншыя з такім-жа пачуцьцём выдаткоўваюць грошы. Адным прыемна добра паспаць і паесьці, а іншыя шчасьлівыя, калі перамагаюць у сабе такія схільнасьці.

Прыемнасьць можна акрэсьліць такім чынам: гэта перажываньне зьвязанае з валоданьнем нейкім дабром. У выніку: якое дабро, такая і прыемнасьць. Калі дабро ўмоўнае, дык умоўная будзе і прыемнасьць ад карыстаньня ім. Дабро цялеснае спараджае цялесную прыемнасьць, а духоўнае — духоўную. Калі дабро зьнявечанае, таксама і прыемнасьць будзе няпоўная. Інакш цешыцца са здадзенага экзамену студэнт, які завязаў партнёрскую гутарку з настаўнікам, а яшчэ інакш той, якому пастаўлена была ненайгоршая адзнака зь літасьці. Дабро можа быць таксама атручанае і тады аб прыемнасьці нельга сказаць, што яна здаровая. Дзеяньні, якія выплываюць з помсты, распусты, нянавісьці могуць прынесьці чалавеку толькі брудную прыемнасьць.

Усё, што ў чалавеку адкрыта на нешта ад яго вышэйшае, мае моц перанасычаць і ператвараць. Чалавечыя пачуцьці адкрыты на Бога і моц, якая плыве ад Бога. Калі кажам, што жывёлы маюць такія, як і чалавек, пачуцьці, дык гэта няпоўная праўда.

У жывёлаў — гэта фізычныя здольнасьці, а пачуцьці чалавека маюць духоўнае вымярэньне. Зрок ястраба больш праніклівы за чалавечы, але толькі чалавек можа сваімі вачыма прыкмеціць таго, хто патрабуе дапамогі, распазнаць блаславёную моц дабра і цёмныя сілы зла.

У чалавеку ўсё накіравана на пераўзыходжаньне сябе: фізіялягічныя патрэбы ня толькі біялягічныя, псыхічны стан выходзіць па﷓за сфэру псыхікі. Нават розум, тая высакародная частка нашай чалавечнасьці, зьвернуты да нечага, што яго перавышае і таму чалавек не адмаўляецца ад пазнаваньня таямніцаў, якіх ніколі не пазнае.

Што адбываецца, калі авалодваючы пажаданымі каштоўнасьцямі спрабуем іх замкнуць у сабе, адгарадзіць ад вышэйшага?

Яны паступова выраджаюцца і гніюць, атручваючы самую каштоўнасьць. У гэтым сэнсе „атручанае” бывае дабро і „брудная” прыемнасьць. Асабліва брудная прыемнасьць, якая выплывае з распусты, бо сфэру сэксу пазбавілі вышэйшых пачуцьцяў. Бруднай можа быць жаданьне нажывы, як і радасьць зь яе дасягненьня, бо хаця мусім працаваць дзеля прыбытку, аднак нажыва не павінна быць канчатковай мэтай. Нават імкненьне да праўды і прыемнасьць даходжаньня да яе могуць быць скажоныя, калі шукаем праўды супраць некага, або калі частковую праўду спрабуем абагульняць і супрацьпастаўляць больш унівэрсальнай праўдзе.

Брудныя прыемнасьці хутка брыднуць і пакідаюць пачуцьцё самаагіды. „Усё гэта не дае задавальненьня”, — кажуць людзі, якім удалося нацешыцца тым, аб чым іншыя нават ня могуць марыць. Прыходзіцца паўтарыць банальную праўду, што роскаш, слава, улада і найбольш вытанчаныя забавы не кампенсуюць недахопу любові і ў далейшай пэрспектыве не заглушаюць пачуцьця бяссэнсіцы. Усё гэта зразумеў цар Саламон, калі сказаў, што „ўсё — марнасьць” (Экл. 1, 2). Простая ежа лепш смакуе сумленнаму чалавеку, чымсьці багатыя стравы перанасычанаму. Нашая здольнасьць адчуваньня прыемнасьці паходзіць ад Таго, Хто абдзяляе нас размаітым дабром, але яна будзе нас штурхаць да самазьнішчэньня, каб згубіць аб’ектыўную іерархію каштоўнасьцяў. Такія „заплату дастануць за няпраўду: бо шчасьцем лічаць яны штодзённыя роскашы; паганьбенцы і паскуднікі асалоду знаходзяць у сваіх ашуканствах”, — пісаў Апостал Пётр (2 Пятр. 2, 13).

Калі аднак брудная прыемнасьць канчаецца самаагідай, а сапраўднага задавальненьня нельга спазнаць у маральным бязладзьдзі, дык адкуль у нас такая цяга да брудных прыемнасьцяў? На гэтае пытаньне можна адказаць пытаньнямі: а чаму больш нас зачароўвае моц грошай і гвалту, чымсьці моц любові, якая перамагае нават сьмерць? Чаму свабода больш асацыюецца з усёдазволенасьцю, чымсьці з разбуджваньнем у сабе ўтоеных здольнасьцяў да дабра? Чаму наша годнасьць часта значыць для нас менш за чалавечыя ацэнкі, кар’еру або выгаду? Мабыць таму, што проста нам не хапае розуму і таму лёгка паддаемся ілюзорнай прывабнасьці і нагаворам зла.

Напэўна можна цешыцца з прыемнасьцяў і дзякаваць за іх Богу, але ці выпадае нам шукаць прыемнасьцяў, нават калі яны плывуць з сапраўднага дабра? Тут неабходны глыбейшы роздум. Наш сябра дарагі нам не таму, што прабываньне зь ім дае прыемнасьць, але прыемна нам зь ім прабываць таму, што ён нам блізкі. Не на тое вучымся, каб атрымаць дыплём, але папера будзе афіцыйным пацьверджаньнем таго, што студэнцкія гады не былі намі змарнаваныя. Гэтак-жа справы маюцца і з дабром, і з прыемнасьцю, якая з дабра вынікае. Трэба перш за ўсё шукаць дабра, а прыемнасьць зьявіцца як быццам машынальна, бо дабро зьяўляецца дабром незалежна ад таго, ці ўдалося спазнаць яго смак. Гэтак-жа і зло застаецца злом незалежна ад таго, ці прыносіць брудную прыемнасьць.

Для верніка найвышэйшым і канчатковым дабром зьяўляецца прабываньне з Богам і няма большай прыемнасьці за тую, якая выплывае з удзельніцтва ў любові Божай. „Скаштуйце і спазнайце, які салодкі Госпад”, — усклікаў Давід (Пс. 34, 9). „Вы паспрабавалі, што Госпад добры”, — пісаў Апостал Пётр (1 Пятр. 2, 3). Гэтая прыемнасьць часткова даступная ўжо ў гэтым жыцьці, хаця поўнасьцю выявіцца ў будучым: „Чаго ня бачыла вока і ня чула вуха, і што не ўзыходзіла ў сэрца чалавека, тое Бог прыгатаваў любячым Яго” (1 Кар. 2, 9).

Трэба нам таксама разьмяжоўваць прыемнасьць і шчасьце. Людзі імкнуцца да шчасьця і спрабуюць яго знайсьці ў прыемнасьцях. Спорт, тэлебачаньне, ежа, піцьцё, падарожжы, закупкі, сэкс — гэта прыемнасьці, да якіх людзі імкнуцца. Усё гэта само ў сабе ня мусіць быць дрэнным, але робіцца такім, калі чалавек атаясамлівае іх са шчасьцем. Шчасьце — гэта нешта трывалае і нязьменнае, а прыемнасьці — кароткачасовае ўзбуджэньне пачуцьцяў. Шчасьце не заключаецца ў прыемным уражаньні ад смаку, нюху або зроку, але ва ўнутраным перакананьні і веры. Для верніка шчасьце — радаснае перакананьне аб збаўленьні душы і дараваньні грахоў. Хто мае такую ўпэўненасьць, той крыху скаштаваў сапраўднага шчасьця. Трывалы супакой сэрца замацаваны ў праўдзе зьяўляецца тым скарбам, якога ня ў змозе замяніць эрзац усіх прыемнасьцяў сьвету.

Аб рэінкарнацыі або ці жылі мы раней у іншым целе?

Ад чутак пра рэінкарнацыю, пераўцялесьненьне, проста немагчыма адагнацца. Аб тым, што нехта ў гіпнозе пацьвердзіў, што некалі быў кітайскім мандарынам, потым францускім шляхціцам, затым сто гадоў пазьней жаўнерам у іншай краіне або рабочым у ангельскай фабрыцы ў мінулым стагодзьдзі пішуць ня толькі несур’ёзныя газэты. Наслухаўшыся і начытаўшыся пра рэінкарнацыю нават некаторыя вернікі пачынаюць верыць тым, хто цьвердзіць, што існавала гэтак званае пятае Евангельле, ёсьць копцкая Біблія, якія адназначна гавораць у карысьць рэінкарнацыі. Акрамя таго, нібыта ў 4—5-м стагодзьдзях Евангельлі былі перапрацаваны і нават у агульнапрынятай Бібліі ёсьць месцы, якія не выключаюць магчымасьць рэінкарнацыі. Гэта словы Нікадыма пра паўторнае нараджэньне (Яан. 3, 3), затым фрагмэнты Евангельля паводле Лукі (9, 19) і Мацьвея (16, 14), дзе на пытаньне Ісуса: за каго ўважаюць Яго людзі, Апосталы адказалі, што „адны за Яана Хрысьціцеля, іншыя за Ілью, яшчэ іншыя за Ерамію або за аднаго з прарокаў”. Таксама і Ірад ня меў упэўненасьці, ці Хрыстос не Яан Хрысьціцель (Марк. 6, 14-16; Лук. 9, 7-9). Шмат каго застанаўляе фрагмэнт Евангельля: „Ілья прыйдзе раней і падрыхтуе ўсё... тады вучні зразумелі, што гаварыў ім пра Яана Хрысьціцеля” (Мацьв. 17, 11-13). Нарэшце аздараўленьне сьляпога ад нараджэньня (Яан. 9, 2-3). Застанаўляе таксама пытаньне Апосталаў: „Равьві, хто зграшыў, што ён нарадзіўся сьляпым — ён сам ці бацькі ягоныя?” Калі-ж ён мог заслужыць на сваё калецтва, як ня ў іншым уцялесьненьні. І хаця адказ Хрыста быў адмоўны, дык выразна Ён не запярэчыў такой магчымасьці. Чарговым аргумантам у карысьць рэінкарнацыі зьяўляецца Страшны Суд. Прыхільнікі гэтай тэорыі цьвердзяць, што гэты суд неабходны, таму што гэта ўсеагульны суд, ацэнка ўсіх уцялесьненьняў.

Цьверджаньні аб нібыта паўсюднай веры ў рэінкарнацыю ў раньнехрысьціянскія часы абсалютна беспадстаўныя. Творы першых трох стагодзьдзяў — апублікаваны і кожны на сваёй мове можа іх прачытаць. Ёсьць, напрыклад, „Дзідахэ”, „Пісаньні Айцоў Апостальскіх”, „Ліст Варнавы”, творы сьв. Кімента Рымскага, Ігната Антыёхскага, сьв. Палікарпа, Ермы, Юстына Пакутніка, Мінунцыя Фэлікса, Арыгена, Тэртульяна, Ірынея і Кіпрыяна. Выдадзены таксама твор „Грэцкія апалягеты ІІ-га стагодзьдзя”. Пералічваю гэтыя творы, каб кожны ведаў, што яны даступны ў бібліятэках. Не азнаёміўшыся з гэтымі творамі сапраўды можна паверыць, што першыя хрысьціяне верылі ў рэінкарнацыю. Напрыклад, егавісты лічаць, што першыя хрысьціяне верылі дакладна так, як яны цяпер. На думку адвэнтыстаў, першыя хрысьціяне сьвяткавалі ў суботу, а не ў нядзелю. Тыя, што гэтак цьвердзяць, хай пакажуць канкрэтны тэкст.

Нельга таксама пагадзіцца зь цьверджаньнем, што ў 4—5-м стагодзьдзях Евангельле было скажонае. Гэта азначае, што Дух Сьвяты, які даў Царкве Слова Божае, ня здолеў усьцерагчы яго матэрыяльнага зьместу. Той, хто гэтак гаворыць, павінен падумаць, ці ён слухаецца Божага Слова, ці хоча яго падпарадкаваць сваім меркаваньням. У выпадку верніка гэта непрымальнае, калі ён спрабуе ўжываць Бога і Яго Слова, каб даказаць тое, што каму ўздумаецца.

Гляньма цяпер на канкрэтныя тэксты, якія нібыта сьведчаць у карысьць рэінкарнацыі. Хрыстос сказаў Нікадыму: „Запраўды кажу табе, калі хто не народзіцца нанова, ня ўбачыць Царства Божага” (Яан. 3, 3). Ясна, што гаворыцца тут пра народзіны, якія „не з крыві, не ад жаданьня цела, не ад жаданьня мужа” (Яан. 1, 13). З нашых бацькоў мы нарадзіліся людзьмі, але з Бога ў акце хрышчэньня — дзяцьмі Божымі, удзельнікамі Яго боскай натуры.

У Лістах Апостальскіх гаворыцца аб гэтым неаднойчы. „Багаслаўлены Бог і Айцец Госпада нашага Ісуса Хрыста, які празь вялікую ласку Сваю адрадзіў нас уваскрэсеньнем Ісуса Хрыста зь мёртвых дзеля жывое надзеі, дзеля спадчыны нятленнай, бяз сказы, што не завяне і захавана ў нябёсах для вас” (1 Пят. 1, 3-4). „Захацеўшы, спарадзіў нас словам праўды, каб быць нам нейкім пачаткам тварэньняў Яго” (Якуб. 1, 18). „Кожны, хто нарадзіўся ад Бога, грэху ня робіць, бо насеньне Яго прабывае ў ім, і ня можа грашыць, бо народжаны ад Бога” (1 Яан. 3, 9).

Згадайма яшчэ Ірада, які пра Ісуса думаў, што „Яан Хрысьціцель уваскрос і дзеля гэтага цуды празь яго дзеюцца” (Марк. 6, 16). З тэксту ясна вынікае, што Ірад думаў не пра рэінкарнацыю, але ўваскрэсеньне. Яан Хрысьціцель быў старэйшы за Ісуса толькі на шэсьць месяцаў (параўн.: Лук. 1, 36). Трыццацігадовы ўзрост у наступным уцялесьненьні можна было-б дасягнуць найраней трыццаць гадоў пасьля сьмерці ў папярэднім уцялесьненьні. Тым часам Ірад дашукоўваўся ў Хрысьце Яана Хрысьціцеля пару месяцаў пасьля сьмерці прарока.

Затое праўда, што яўрэі чакалі прарока Ілью, які меў папярэднічаць прыходу Месіі. Яны чакалі яго таму, што з другога разьдзелу Кнігі Царстваў вынікала, што Ілья не памёр, але быў жывым узяты на неба і ў адпаведны момант вернецца на зямлю, каб падрыхтаваць людзей да прыходу Збавіцеля.

Евангельле прадстаўляе Яана Хрысьціцеля як таго, хто папярэднічаў Госпаду „ў духу і сіле Ільі, каб вярнуць сэрцы бацькоў дзецям, і непаслухмяных да мудрасьці праведных, каб прыгатваць Госпаду народ падрыхтаваны” (Лук. 1, 17). Гэтая-ж ідэя выказана таксама ў Евангельлі паводле Мацьвея (17, 9-13). Аб тым-жа, што гутарка тут ідзе не пра рэінкарнацыю, сказана адназначна: „Спыталі Яго, ці Ты Ілья. Ён адказаў — не!” (Яан. 1, 21).

„Навошта Страшны Суд, калі кожны з нас будзе суджаны адразу пасьля сьмерці”, — кажуць некаторыя, якія лічаць, што меў-бы гэта быць суд над жыцьцём ува ўсіх уцялесьненьнях. Аднак пра гэтае ў Евангельлі няма і гутаркі. Хрыстос вучыў, што Страшны Суд будзе падсумаваньнем чалавечай гісторыі, будзе судом над усім чалавецтвам і нічога болей. „І зьбяруцца перад Ім усе народы” (Мацьв. 25, 32). Няма патрэбы шукаць таго, чаго няма!

Вернемся яшчэ да аргуманту са сьляпым (Яан. 9, 2): „Хто зграшыў, што ён нарадзіўся сьляпым — ён сам ці бацькі ягоныя?” Гэтае пытаньне асноўвалася на памылковай прадпасылцы, што кожная бяда зьяўляецца пакараньнем за грэх. На жаль, спэкуляцыі наконт таго, ці чалавек можа быць пакараны за грэх, які зьдзейсьніць у будучыні або за грэх, які зьдзейсьніў-бы, калі-б меў дзеля гэтага нагоду, зьяўляліся ня раз. Змагаўся з гэтымі спэкуляцыямі блажэнны Аўгустын, які ў прыватнасьці пісаў: „Дзіву дзіўлюся, што людзі зь несумненнымі здольнасьцямі высунулі такую гіпотэзу: суд чакае чалавека не паводле заслугаў, сабраных ужо ў часе прабываньня ў целе, але паводле заслугаў, якія накапіў-бы ў выпадку даўжэйшага жыцьця”. Падобныя спэкуляцыі падмацоўвалі тэзіс пра тое, што калецтва было пакараньнем за грэх, але сам Хрыстос паддаў гэты тэзіс пад сумнеў. Дарэчы, было-б надзвычай негуманна цьвердзіць, што прыроднае калецтва зьяўляецца пакараньнем за грэх зьдзейсьнены ў іншым уцялесьненьні. Гэта можа адказаць некаму на яго пытальныя знакі ў ягоным сьветапоглядзе, але крыўдзіць жывых людзей, якія нарадзіліся зь нейкім калецтвам. Наша вера цалкам інакш адказвае на пытаньне: чаму таленты і жыцьцёвыя цяжары разьмеркаваны гэтак нераўнамерна. Менавіта мы верым, што кожнага з нас Бог узьлюбіў непаўторным чынам і Ён лепш за нас ведае, чым абдзяліць нас у нашым жыцьці. Верым таксама, што „каму больш дадзена, ад таго і больш запатрабуецца” (Лук. 12, 48). Верым і ў тое, што „верны-ж Бог, Які не дапусьціць, каб вас спакушалі звыш сілы, але пры спакушэньні дасьць і палёгку, каб вы маглі яго перанесьці” (1 Кар. 10, 13). Калі ведаем пра гэта, нам лягчэй зьмірыцца з тым, чаго ня ведаем і ня будзем ведаць адказу на пытаньне пра неаднолькавасьць чалавечых лёсаў.

Разважым яшчэ адзін аргумант. Калі-б дактрына пра рэінкарнацыю была праўдзівая, усякая любоў паміж людзьмі была-б мімалётнай зьявай, па сваёй натуры кароткачасовай.

Нават такая цесная сувязь, як паміж маці і дзіцём, мужам і жонкай, абрывалася-б на парозе наступнага ўцялесьненьня.

Сапраўды немагчыма супаставіць тэорыю аб рэінкарнацыі з праўдай аб тым, што чалавек — асоба, а яго любоў — невыпадковая і каштоўная.

Чэслаў Мілаш — лаўрэат Нобелеўскай прэміі, які сам пра сябе заявіў, што ён „апошні грамадзянін Вялікага княства Літоўскага” — пісаў у сваім творы „Зямля Ульро” наступнае: „Вандроўка чалавечай душы, як вялікая мэтафара, як платонаў міф, вабіла ўяўленьне людзей... але менавіта хрысьціянства супрацівілася пертварэньню міфу ў дактрыну, да чаго схільныя былі некаторыя культы. Агіда да сьвету, роспач, нуда, зьнеахвочаньне тады мусілі быць ня меншыя чымсьці ў другой палове дваццатага стагодзьдзя і аб іх інтэнсіўнасьці сьведчыць вобраз цела як турмы, у якой прабывае душа... Хрысьціяне — упэўненыя, што чалавек мае адно жыцьцё — па сутнасьці баранілі існасьці гэтага сьвету, дадзенага нашым пачуцьцям, а сьв. Павал, які апавяшчаў уваскрэсеньне целаў, гэтым самым на стагодзьдзі паставіў бар’ер паміж хрысьціянствам і рэлігіямі індыйскага паходжаньня. Наагул можна сказаць, што тут ёсьць два полюсы: чым бліжэй да надзеі, што чалавек можа быць збаўлены ўвесь, значыць, ягонае цела можа быць адноўленае і ператворанае, тым далей ад тэорыі духаў, які вандруюць ад аднаго цела да другога”.

Гэта думкі выдатнага паэта, якія таксама маюць сваю вагу. Для вернікаў, аднак, найбольш аўтарытэтным павінна быць Сьвятое Пісаньне і Сьвятая Традыцыя. На іх падставе Праваслаўная Царква не прызнае рэінкарнацыі.

Не прысягайце!
(Мацьв. 5, 34-37)

На кожным кроку ад нас патрабуюцца нейкія подпісы, абавязацельствы, запэўненьні або прысягі. Калі адмовім, могуць не прыняць нас, напрыклад, на працу, можам мець нейкія праблемы. Аднак Евангельле наагул забараняе прысягаць! Як жа тады спалучыць практыку жыцьця з патрабаваньнямі Святога Пісаньня?

Сапраўды ў Евангельлі чытаем: „Не прысягай зусім: ні небам, бо яно Трон Божы, ні зямлёю, бо яна падножжа нагам Яго, ні Ерусалімам, бо ён горад Вялікага Цара, ні галавою сваёю не прысягай, бо ня можаш ніводнай валасінкі сваёй зрабіць белаю альбо чорнаю. Але няхай будзе слова вашае: «так — так», «не — не», а што звыш гэтага, тое ад ліхога” (Мацьв. 5, 34-37).

У гэтым фрагмэнце зьмешчаны прынамсі тры павучэньні. Па-першае, нельга да Божых запаветаў ставіцца як да чалавечых законаў. У Старым Запавеце забаранялася фальшывая прысяга, забаранялася дарэмна вымаўляць Імя Божае, дык людзі прыдумалі прысягі на неба і зямлю, на Ерусалім або на сваю галаву. Аднак усе гэтыя прысягі спасылаюцца на Бога, бо ўсе вялікія каштоўнасьці, на якія чалавек мае ахвоту прысягаць, зьяўляюцца Божым дарам. Такім чынам кожная прысяга спасылаецца на Бога і няма сэнсу шукаць нейкіх паўпрысягаў.

Па-другое, Хрыстос хацеў вярнуць звычайнаму слову яго сапраўдную каштоўнасьць. Гутарка наша павінна быць шчырая і адкрытая: „так — так”, „не — не”. „Для хрысьціяніна кожная гутарка павінна быць бы прысяга”, — гаварыў сьв. Еранім. Заміж сказаць „праўда”, мы любім дадаваць „шчырая праўда”, а калі і гэтага не хапае, кажам „найпраўдзіўшая праўда”. Такім чынам ствараецца атмасфэра, калі словы ўсё больш разыходзяцца з рэчаіснасьцю і чалавеку ўсё цяжэй верыць сказанаму слову.

Сёньня амаль немагчыма купіць нешта, што вялікімі літарамі не было-б названае „дасканалае”, „надзвычайнае”, „супер”, ажно няма месца на слова, якім можна было-б акрэсьліць проста салідны тавар. Калі хлеб, дык проста смачны і сьвежы, калі прылада, дык функцыянальная і трывалая.

Аднак у Сьвятым Пісаньні ёсьць некалькі канкрэтных прыкладаў прысягі, з чаго вынікае, што яно не выключае прысягу цалкам, але хоча, каб зьвесьці прысягу да неабходнага мінімуму.

„Бог мне сьведкам, што ў тым, што вам гавару, няма адначасова і «так» і «не»”, — пісаў Апостал Павал (2 Кар. 1, 18). „Тое, што вам пішу, гавару перад Богам, што не хлушу”, — запэўніваў ён у Лісьце да галятаў (1, 20), або ў Лісьце да рымлянаў: „Сьведкам мне Бог, Якому служу маім духам” (1, 9). Немагчыма, каб Апостал сьведама парушаў забарону і таму словы „цалкам не прысягайце” нагадваюць нам, каб па меры магчымасьці пазьбягаць прысягі і не прысягаць занадта ахвотна.

Як-жа прысяга магла-б быць злом сама па сабе, калі ўжывае яе сам Бог. „Прысягаю на Сябе, — сказаў Бог Аўрааму, — што паколькі ты не пашкадаваў свайго адзінага сына, буду цябе бласлаўляць” (Быцьц. 22, 16). На гэтую прысягу ёсьць затым спасылка ў Евангельлі (Лук. 1, 73). Гаворачы пра вышэйшасьць Хрыстовага сьвятарства над сьвятарствам Аарона, Апостал разьвівае аргумант, што толькі гэтае першае сьвятарства замацаванае прысягай: „Прысягнуў Госпад і ня будзе шкадаваць: Ты сьвятар навекі” (Яўр. 7, 20; Пс. 110, 4).

Прысягай пераважна называем пакліканьне Бога на сьведку нашых заяваў або абяцаныняў. Бог — усюдыісны і таму Ён сьведкам усіх нашых дзеяньняў і справаў, ці хочам мы гэтага ці не. Дык пра што ідзе гутарка ў прысязе? Празь яе мы выконваем дадзены акт з поўнай сьвядомасьцю, што гэта адбываецца перад абліччам самога Бога. Таму зразумела, што сама прысяга патрабуе асаблівай ангажаванасьці і справа заключаецца ня толькі ў тым, каб прысяга не ператварылася ў будзёншчыну. Калі можна не прысягаць, мы не павінны гэтага рабіць. Гэта тычыцца сумленнай прысягі, бо фальшывая прысяга — гэта д’ябальскі ўчынак: зло зьдзейсьненае з поўнай сьвядомасьцю Божай прысутнасьці і з пакліканьнем Яго на сьведку.

Аднак са згаданага фрагмэнту Евангельля вынікае, што пазьбягаць трэба нават сумленнай прысягі, бо мэты, якія хочам дасягнуць з дапамогай прысягі, пераважна можна дасягнуць і безь яе. Дастаткова толькі ўсьведаміць сабе, што знаходзімся ў Божай прысутнасьці.

Возьмем для прыкладу сужэнскую прысягу. Мы клічам Бога на сьведку гэтага абавязацельства ня толькі таму, каб выканаць яго ў цяжкія хвіліны. Нават не таму, што разлічваем і заўсёды будзем разлічваць на прысутнасьць Бога ў нашай сям’і. Сужэнская прысяга адлюстроўвае звышнатуральны характар саюзу паміж мужам і жонкай. Гэты саюз цудоўны і таямнічы ўжо ў сваім чалавечым вымярэньні. У гэтай прысязе ўрачыста паклікаецца Бога на тварца і сьведку засноўваемай супольнасьці з надзеяй, што Бог будзе дапамагаць, каб гэтая супольнасьць ня толькі расла і пералівалася на дзяцей, але і пратрывала на жыцьцё вечнае.

Вось таму рэлігійны чалавек лічыць абразай Бога ўрачыстае закліканьне Яго дзеля пацьверджаньня таго, што і без прысягі выклікае маральны сумнеў. Прыгадаем адзін эпізод з часу ІІ-й сусьветнай вайны. Малады аўстрыйскі селянін Франц Егэрштатэр адмовіўся прынесьці прысягу. „Не магу прымірыць сваё сумленьне з барацьбой за фюрэра, — патлумачыў ён, — не магу прынесьці прысягі, якая зьвяжа мяне з урадам, што вядзе несправядлівую вайну”. Суд ня ўлічыў, што Егэрштатэр быў бацькам траіх малалетніх дзяцей, і прысудзіў яго на сьмерць. Прыгавор быў выкананы. Зараз ягонае імя згадваецца нароўні з пакутнікамі.

Варта прыгадаць яшчэ іншых пакутнікаў, якія пад пагрозай катаваньняў і сьмерці не хацелі даваць абяцаньняў, што адыдуць ад Хрыста. Яны нават не спрабавалі выкручвацца тым, што дадзеныя пад прымусам абяцаньні — несапраўдныя. Яны проста ведалі, што да нягодных рэчаў нельга абавязвацца нават пад прымусам.

Як-жа аднак павесьці сябе ў выпадку, калі бясконца ад нас патрабуюць мноства дэклярацыяў і абавязацельстваў? Нават калі аддаем у хімічную пральню касьцюм, ад нас патрабуюць згоды на тое, што могуць быць пашкоджаны гузікі. Касьцюм пераважна вяртаецца бяз шкодаў, але пральня з дапамогай нашага подпісу здымае зь сябе адказнасьць за магчымыя шкоды. Здаецца, падобная маладушнасьць і жаданьне перакінуць адказнасьць на іншых зьяўляецца прычынай шматлікіх дэклярацыяў. Калі здарыцца, што прапанаваны для подпісу тэкст выклікае супраціў сумленьня, ня трэба яго падпісваць. Нават калі-б гэта быў уяўны акт, зь якога ніхто нас ня будзе разьлічваць, нават калі-б адмова магла стварыць праблемы.

Што тычыцца іншых дэклярацыяў, дык у прынцыпе можна іх даваць. Трэба аднак разьмяжоўваць іх на тыя, якія згодны са здаровым сэнсам, і якія пярэчаць яму. Ад гэтых апошніх трэба па меры магчымасьці адмаўляцца.

Чаго мы павінны саромецца?
(Саф. 3, 5; Эф. 5, 10-14)

„Беззаконьнік ня ведае сораму”, — пісаў прарок Сафонія. Евангельскі няправедны судзьдзя самакрытычна прызнаў, што „я Бога не баюся і людзей не саромлюся” (Лук. 18, 4). На жаль, такіх людзей, хаця яны самі да гэтага не прызнаюцца — шмат і таму пытаньне сораму заслугоўвае на ўвагу.

Гэта складанае пытаньне. Бывае фальшывы сорам, ханжаства, бессаромнасьць. Неаднойчы саромеемся перад іншымі, а часам самі перад сабою і Богам. Усё гэта адносна лёгка можна ўпарадкаваць, калі ўсьведамім сабе асноўны сэнс пачуцьця сораму. Мы саромеемся ўсяго, што аб’ектыўна, у вачах іншага чалавека або нашых уласных зьмяншае нашу каштоўнасьць або годнасьць, усё, што робіць нас сьмешнымі або нягоднымі павагі. Мы саромеемся нават рэчаў маральна нейтральных, напрыклад, гаспадыня саромеецца з прычыны перасоленага супу, або нехта саромееца адтапыраных вушэй. Мы спрабуем прыхаваць фізіялягічныя мінусы свайго выгляду і экспанаваць тое, што ставіць нас у больш прывабным сьвятле.

Аднак маральна нейтральных рэчаў амаль не саромеемся перад сваімі блізкімі. Перад жонкай, маці або дзіцём не саромеемся, што не пабрыліся, што ў нас ня мытыя валасы.

Сорам павінен нас бараніць перад учынкамі і паводзінамі маральна заганнымі. Чаму аднак неаднойчы меншае зло больш нас сароміць, чымсьці непараўнальна большае? Нехта саромеецца свайго выгляду, на які і так ня мае ўплыву, але ня сорамна яму жорстка змагацца за сваё, не зважаючы не чужую крыўду. Нехта схаваўся-б пад замлю, калі-б яго злавілі на крадзяжы яблыка з чужога саду, але не саромееца пакінуць жонку з малалетнімі дзеткамі. Яшчэ іншы саромееца — і правільна — сядзець у аўтобусе, калі побач стаіць бабуля, але ня сорамна сваю ўласную маці адаслаць у прытулак для састарэлых. Як вытлумачыць гэтую дыспрапорцыю паміж сорамам і аб’ектыўнай прычынай дзеля яго?

Бессаромнасьць заключаецца менавіта ў тым, што чалавек не саромеецца таго, чаго павінен саромецца. Яна бярэцца адтуль, што чалавек страціў пачуцьцё сваёй годнасьці: ня ўмее саромецца сваіх паводзінаў ні перад сабою, ні перад Богам. Саромеецца ён яшчэ толькі людзей, але толькі таго, чаго не ўдаецца прыхаваць і што людзі лічаць заганным. Навошта маю саромецца жорсткіх метадаў на шляху кар’еры, калі, дасягнуўшы посьпеху, мне не пагражае пагарда, але хутчэй за ўсё стану аб’ектам зайздрасьці і захапленьня? Чаго саромееца, калі пакіну жонку і дзяцей, калі гэта не падабаецца толькі людзям, на якіх мне не залежыць?

Адсюль бачна, што ўменьне саромецца зьяўляецца здольнасьцю, якая, як кожны іншы дар, патрабуе працы. Паколькі сутнасьць нашай годнасьці ў нас саміх, а не ў вачах іншых людзей, таму і першасны павінен быць сорам перад самім сабой і Богам. Сорам перад людзьмі павінен стаяць на другім месцы, як дапаможны бар’ер перад злом, якое можам зьдзейсьніць.

На самай справе саромеемся пераважна перад людзьмі, і да таго тымі, на чыёй думцы нам залежыць. Уявім сабе сытуацыю, калі груба абслугоўваем кліентаў або расьпіхваемся локцямі, спрабуючы ўціснуцца у набіты аўтобус. Раптам прыкмячаем, што глядзіць на нас сусед або знаёмы, які заўсёды лічыў нас ветлівым і парадчаным чалавекам. Нам робіцца няёмка і літаральна вылазім са скуры, каб нейкім чынам зьмякчыць нэгатыўнае ўражаньне. Аб чым сьведчаць такія паводзіны? Чалавечая ацэнка зьяўляецца для нас асноўным крытэрыем маральнасьці нашых паводзін.

Бессаромнасьць можа дайсьці да таго, што не саромеемся рабіць зло нават у прысутнасьці блізкіх. Калі разам з найбліжэйшай сям’ёй рыхтуем на некага пастку, або калі сумесна зь сябрам абдумоўваем нейкую хлусьню, гэта значыць, што ў нашым сумленьні пашкоджана апошняя плаціна.

Калі чалавек сам не саромееца свайго зла, але сорамна яму перад людзьмі — гэта крывадушніцтва, паколькі яго асноўным клопатам робіцца вонкавы выгляд. Сам сорам перад людзьмі — гэта пераважна заслабы стымул, каб істотным чынам памяняць сваё маральнае аблічча. У выніку, чалавек застаецца бессаромным, хаця навонкі спрабуе паказаць сябе прыстойным. Неаднойчы абурае нас немаральнасьць іншых, але мы самі ня лепшыя, толькі лепш свае заганы хаваем. Нас раздражняе бракаробства, асабліва калі становімся яго ахвярай, але не перашкаджае нам, калі абы-як выконваем свае ўласныя абавязкі. Кожная бессаромнасьць патрабуе нейкага ацьверажэньня, апамятаньня, аб якім гаворыць Апостал Павал: „Які-ж плод мелі вы тады, што цяпер гэтага саромеецеся? Бо канец гэтага — сьмерць” (Рым. 6, 21).

Узгадаем яшчэ пра адзін вельмі своеасаблівы від сораму: часам саромеемся дабра, якое робім. У некаторым сэнсе гэты сорам выплывае з боязі, што людзі могуць нас дрэнна зразумець і абвінаваціць у фарызэйскім усхваленьні сваіх заслугаў. Сарамлівае хаваньне дабра вынікае хутчэй за ўсё зь перакананьня, што нашае дабро занадта добра сьведчыла-б аб нас, падчас калі ў нас мноства заганаў, пра якія людзі проста ня ведаюць. Акрамя таго неаднойчы адчуваем, што дабро, вынесенае на паказ, быццам-бы вяне. Сам Хрыстос рэкамэндаваў нам нічога не рабіць напаказ „перад людзьмі, каб яны бачылі вас” (Мацьв. 6, 21).

Бывае таксама фальшывы сорам. Апостал Павал быў удзячны Анісіфару за тое, што „кайданоў не саромеецца” (параўн.: 2 Цім. 1, 16).

Апостал Пётр перасьцерагаў: „Абы толькі не цярпеў хто з вас мукі, як забойца або злодзей, ці злачынец, ці пасягаючы на чужое, а калі як хрысьціянін, то не саромся, але ўслаўляй Бога за такую долю” (1 Пятр. 4, 15). Гэтак-жа і бацькі не павінны саромецца свайго недаразьвітага дзіцяці, бо толькі тады іхная самаахвярнасьць, поўная павагі для чалавечай годнасьці дзіцяці, будзе ўрокам чалавечнасьці для пастароньніх сьведкаў іх гора. Няма таксама нічога ганебнага ў шматдзетнасьці і толькі зрэдку бацькі акружаныя чародкай дзяцей выклікаюць іранічныя заўвагі ды насьмешкі.

І нарэшце паставім сабе пытаньне: ці ўмеем з прычыны нашага зла саромецца перад Богам? Ці ў хвіліны, калі ўсьведамляем сабе бяссэнсіцу нашых спадзяваньняў, мы ўмеем „засароміцца, бы злодзей злоўлены на месцы злачынства” (Ерам. 2, 26). Ці нехта моліцца ў духу малітвы Ездры: „Божа, саромеюся падняць зрок мой на Цябе, бо злачынствы мае вырасьлі вышэй за галаву, а віна мая сягае нябёсаў” (Ездр. 9, 6). Пажадана, каб ува ўсіх было гэтулькі самакрытычнасьці і перакананьня аб сваёй віне. „Дык вось дзеткі, — пісаў Апостал Яан Багаслоў, — прабывайце у Ім, каб калі Ён зьявіцца, мець сьмеласьць і не асароміцца перад Ім у прыход Ягоны” (1 Яан. 2, 28). Да гэтага можна яшчэ дадаць: гэтак паводзьце сябе ў любы час, каб сьмела маглі паглядзець людзям у вочы.

Пакіньце адно і другое да жніва
(Мацьв. 13, 24-30)

„Царства Божае падобнае да чалавека, што пасеяў добрае семя на полі сваім. Калі-ж людзі спалі, прыйшоў вораг яго і пасеяў куколь сярод пшаніцы, і пайшоў”, — чытаем у Евангельлі. Слугі запрапанавалі выпалаць куколь, але гаспадар адказаў: „Не, каб выбіраючы куколь, вы не павырывалі разам зь ім і і пшаніцы. Пакіньце расьці разам тое і другое да жніва. А ў час жніва я скажу жняцам: зьбярэце перш куколь і зьвяжэце яго ў пучкі, каб спаліць яго, а пшаніцу зьбярэце ў гумно маё”.

У гэтым фрагмэнце паказаны два стаўленьні да граху і грэшнікаў: чалавечае і Божае. Мы адразу схільны назваць пустазельлем тых людзей, якіх лічым відавочнымі шкоднікамі, але для Бога зельлем зьяўляецца зло, якое расьсяваюць людзі. Мы-ж нецярпліва дамагаемся ад Бога неадкладнай рэакцыі і пакараньня, бо любім на ўласныя вочы пабачыць перамогу справядлівасьці і прыніжэньне грэшнікаў. Ахвотна нават расправіліся-б зь імі ўласнымі рукамі: „Ці хочаш, Госпадзе, каб мы пайшлі і павырывалі гэтае зельле?”

Аднак Бог рэкамендуе цярплівасьць. Не сьпяшайцеся з прысудам, не гарачыцеся ў сваіх ацэнках, бо „вашы думкі — не Мае думкі”. „Вы ня ведаеце нават, кім будзе ў сваім дарослым жыцьці непаслухмянае дзіцё”. Бог абдараваў чалавека вольнай воляй і чалавек — у пэўным сэнсе — мае права скарыстаць сваю свабоду так, як яму толькі ўздумаецца. Бог ня хоча парушаць нашу свабоду, калі мы на гэта не дазволім, ажно да сьмерці, калі адбярэ нам свабоду. Ажно да сьмерці! І таму гаспадар кажа слугам: дазвольце зельлю расьці да жніва.

У сваёй цярплівасьці Бог паводзіць сябе так, як разумны выхаваўца: чалавек павінен сам на сабе адчуць вынікі сваіх памылак, пераканацца сам на сваёй скуры, якое зло спрычыняе злоўжываньне свабодай. Бог дапускае гэта ня дзеля пагібелі чалавека, але дзеля апамятаньня. Толькі балючае дасьведчаньне вяртае чалавека на добрую дарогу. Ці-ж ня бачна вакол нас учарашніх грэшнікаў, бязбожнікаў і блюзьнерцаў, якія зараз сталіся набожнымі людзьмі? А мы-ж хацелі заўчасна павязаць іх у пучкі для спаленьня.

Справядлівасьць Божая імкнецца не да расправы над грэшнікам, але да перамогі, якую ў душы і жыцьці дасягае праўда. Бог дае грэшніку шанц выказацца да канца, але дае таксама час на працяглае, карпатлівае вяртаньне да Яго.

Згаданы фрагмэнт Евангельля можа быць падставай для разважаньня аб талерантнасьці. Вельмі часта прыходзіцца чуць пра „рэлігійную талерантнасьць”, „талерантнасьць у дачыненьні да нацыянальных меншасьцяў, іншадумцаў” і гэтак далей. Па-латыні „толерарэ” азначае „вытрымоўваць, пераносіць”. Згодна клясычнаму азначэньню, талерантнасьць — гэта паблажлівае, лібэральнае стаўленьне да чужых вераваньняў, практыкаваньня веры, поглядаў, учынкаў і пазыцыяў, нават калі яны не супадаюць або пярэчаць нашым.

Талерантнасьць належыць да ўнівэрсальных, вечных, чалавечых каштоўнасьцяў, якая важная ня менш за любоў. З аднаго боку, гэта этычная катэгорыя, а з другога — норма сужыцьця паміж людзьмі. Сусьветная гісторыя і гісторыя нашай краіны ў прыватнасьці прыносіць мноства прыкладаў нэгатыўных вынікаў адсутнасьці талерантнасьці. Гэтая адсутнасьць заўсёды выяўлялася ў эгаізьме, пыхлівасьці, зьняважлівым стаўленьні да іншых, незразуменьні патрэбаў, думак ды інтарэсаў людзей, якія ў нечым адрозьніваюцца ад большасьці.

Крайняй формай неталерантнасьці зьяўляецца фанатызм. Фанатык адкідае магчымасьць маральнага выбару, усякія ваганьні і развагу, і заміж іх сьлепа трымаецца адной сыстэмы каштоўнасьцяў.

Адназначных фанатыкаў няшмат, але затое вельмі часта можна сустрэць проста неталерантных людзей. У адрозьненьне ад фанатыкаў, неталерантныя людзі часам могуць спрабаваць зразумець іншы погляд, але ўсё роўна лічаць, што слушнасьць знаходзіцца на іхным баку. Затое талерантны чалавек паважае іншых і ўмее прыкмеціць у кожным чалавеку яго натуральную годнасьць. Ён не дапускае ў паводзінах іншага чалавека дрэнных намераў, бо паважае яго сумленьне.

Вялікім прыхільнікам талерантнасьці быў францускі энцыкляпэдыст Дэні Дзідро. У сваім творы „Праходкі скептыка” ён пісаў наступнае: „Шмат разоў я раскашаваўся гутаркамі з Клеабулам і групкай сяброў, якімі акружаецца, бо мае ён сяброў і не баіцца іх страціць. Вось якім чынам ён умее затрымаць іх пры сабе: не патрабуе ад іх, каб фармавалі свае погляды паводле ягоных, не абмяжоўвае іх у густах і ацэнках. Я сам бачыў як пірончык абдымаецца са скептыкам, скептык у пашане ў атэіста, атэіст дзеліцца сваімі грашыма з дэістам, дэіст ахвяруе свае паслугі прыхільнікам Сьпінозы”.

На жаль, у шырэйшых колах філёзафаў не бывала такой ідыліі, як сярод вузкага кола энцыкляпэдыстаў. Напрыклад, Фрыдрых Ніцшэ атаясамліваяў талерантнасьць зь нявольніцкім бясьсільлем, якое вядзе да нігілізму. Яго ўзорам быў Ёган Гётэ, які цьвердзіў: „паступаць талерантна — значыць абражаць”. Аўтар „Фаўста” разумеў працэс талерантнасьці як спрыяньне фактарам, што чужыя праўдзе, няслушныя, якія аднак ахвотна прымаюцца па практычных меркаваньнях.

Нэгатыўна ставіўся да талерантнасьці маркіз дэ Сад. На ягоную думку „талерантнасьць — цнота слабых”. Для яго талерантнасьць — гэта тактычны прыём тых, хто апынуўся пад пагрозай. Таму пад штандар талерантнасьці хаваюцца апазыцыянеры або меншасьці, якія, аднак, у выпадку сваёй перамогі хутка забываюцца пра гэтую каштоўнасьць. Моцныя ўрады не адчуваюць патрэбы ў талерантнасьці, паколькі ня мусяць ні з кім лічыцца і ўмеюць пасьпяхова накідаць сваю волю.

Талерантнасьць ні ў якім выпадку не азначае адмаўленьня ад сваіх перакананьняў і каштоўнасьцяў. Яна спрыяе дыскусіі і дыялёгу, заснаваных на веры ў слушнасьць сваіх перакананьняў з адначасовай павагай для пазыцыі іншых людзей. Рэлігійная талерантнасьць цалкам не вядзе да адрачэньня ад ісьцінаў сваёй веры. Калі-б гэтак было, яна асацыявалася-б зь безыдэйнасьцяй, скептыцызмам і абыякавасьцю.

У Дзеях Апостальскіх ёсьць красамоўнае апавяданьне пра Апостала Пятра і сотніка Карнілія. Калі Апостал увайшоў у ягоны дом, той „упаў да ног яго і пакланіўся. Але Пётр падняў яго гаворачы: устань, я таксама чалавек... І прамовіў да іх (прысутных): вы ведаеце, што нельга жыду лучыцца ці схадзіцца з чужынцамі, але Бог паказаў мне не лічыць ніводнага чалавека паганым ці нячыстым” (Дзеі. 10, 25-28). Усе вакол лічылі сотніка паганцам, чужынцам, горшым за іх, але ня Пётр. Ён выявіў больш за талерантнасьць, хаця мог сказаць або прынамсі падумаць: ясна, што ты горшы, ты чужынец, паганец, ты сапраўды нягодны, каб я нават размаўляў з табою, але я велікадушна не брыджуся табою. Калі-б у талерантнасьці Пятра было гэтулькі зазнайства і пагарды для сотніка, дык яна сапраўды абражала-б і прыніжала-б чалавека.

Цікавыя ўказаньні пакінуў нам Апостал Павал, для якога таксама талерантнасьці відавочна было мала. Ён пісаў: „Нічога не рабеце зь перакорлівасьці або дзеля марнае славы, але ціхай мудрасьцяй лічыце адно аднаго вышэй за сябе” (Піліп. 2, 3). „Ня думайце пра сябе больш, чым трэба думаць... Будзьце аднадумныя між сабою, ня думайце зашмат аб сабе... ня будзьце мудрымі самі празь сябе. Калі магчыма з вашага боку, будзьце ў згодзе з усімі людзьмі... Ня мсьціце за сябе... калі вораг твой галодны — накармі яго... Ня будзь пераможаны злом, але перамагай зло дабром” (Рым. 12, 3-20). Тут таксама не гаворыцца, што „вы лепшыя, але прынамсі яўна не дыскрымінуйце тых горшых”. Для Паўла, гэтак-ж як і для Пятра, самой талерантнасьці было мала. Ён лічыў, што заміж велікадушных талерантных паводзін трэба іншых „лічыць нават вышэй за сябе”.

Для нас найбольш аўтарытэтным зьяўляецца Ісус Хрыстос. Ён вучыў ня толькі розуму, але таксама памяркоўнасьці ў ацэнках і паводзінах, бо любіў людзей і асуджаў толькі зло. Сваё Царства Ён супрацьпастаўляў сьвету крывадушнасьці, тупасьці і заўзятасьці. Таму і асуджаў крывадушнасьць і зазнайства фарызэяў, якіх называў „пабеленымі магіламі”. Дасканала разумеў таксама матэрыяльную і духоўную беднасьць і нават для грэшнікаў знаходзіў словы прабачэньня, калі толькі бачыў у іх прынамсі цень пакоры і раскаяньня. Такую спадчыну Сын Чалавечы пераказаў Царкве ў якасьці ўказаньняў для яе.

Калі мы ня ў змозе з такой любоўю ставіцца да ўсіх людзей, бачачы ў іх таксама стварэньне Божае, дык хай прынамсі, як мінімум, будзе ў нас разумная талерантнасьць.

Любіць сваё, паважаць чужое

„Адкуль магу мець упэўненасьць, што мая праваслаўная вера сапраўдная? Мае суседзі — каталікі, працую з баптыстам і нават ведаю аднаго іегавіста. Зразумела, ёсьць і мусульмане, і будысты. Кожны зь іх перакананы аб праўдзівасьці сваёй веры, нават аб іх лепшасьці і выключнасьці. Можа і я, калі-б нарадзіўся ў іслямскай сям’і, быў-бы перакананы, што іслям — сапраўдная рэлігія?” Неаднойчы можна пачуць такія выказваньні нават ад найбольш руплівых парафіянаў.

Паспрабуем пайсьці шляхам гэтага „а што было-б калі?”. Многія з нас нарадзіліся ў камуністычных краінах. Усе народжаныя там маглі-б паступіць у камсамол, кампартыю, быць фанатычнымі чэкістамі, дзеячамі, але ня мусілі-б. Маглі-б па меры магчымасьці звычайна жыць, працаваць, не змагацца зь ніякімі „ворагамі народу”, ставіцца да дзяржаўнага ладу без варожасьці, але і без энтузіязму. Канкрэтныя абставіны, у якіх мы нарадзіліся і жывем, хаця і фармуюць наш сьветапогляд, усё-такі ня цалкам пазбаўляюць нас свабоды ўсякага выбару. Калі я нарадзіўся з бацькоў беларусаў, я неабавязкова мушу быць беларускім патрыётам. Ня мушу быць таксама гарачым прыхільнікам Праваслаўя толькі таму, што праваслаўнымі былі мае бацькі. Самога месца нараджэньня мала. Хрыстос, які нарадзіўся ў віфляемскіх ясьлях, ня быў аслом.

На сьвеце мноства народаў і рэлігіяў. З гэтай размаітасьці складаецца духоўнае багацьце чалавецтва. Радзіма, мова, рэлігія — гэта тыя найбольш істотныя вымярэньні культурнай супольнасьці, у якую ўваходзім праз нараджэньне і выхаваньне, а затым праз актыўнае ўдзельніцтва. Мы нават ня ў змозе належна асэнсаваць наколькі гэтая супольнасьць, асяродзьдзе фармуюць нас. Дарэчы, у добрым і дрэнным сэнсе, бо ў кожнай культурнай традыцыі ёсьць і нэгатыўныя элемэнты. Такім чынам, калі мы прыходзім на сьвет у дадзенай супольнасьці, гэта яшчэ не дае гарантыі, што будзем актыўнымі членамі гэтай супольнасьці. Дзеля гэтага трэба яшчэ прыкласьці шмат намаганьняў.

Можна таксама быць дысыдэнтам, але дысыдэнцтва — гэта непрыманьне не ўсяго, а толькі некаторых рэчаў.

Часам можна пачуць наступнае: „Кожная вера добрая, абы толькі чалавек жыў паводле таго, у што верыць”. „Добрая” або „дрэнная” вера залежыць ад таго, наколькі яна дазваляе людзям пазнаваць саміх сябе, выяўляць сваё канчатковае прызначэньне і зьвяртацца ўсім жыцьцём да Таго, з каго ўсё пачынаецца.

Праваслаўе ўпэўненае, што яно — „адзінае сьвятое”, і што яно поўнасьцю захавала залог апостальскай веры. Павал Еўдакімаў у кнізе „Праваслаўе” пісаў: „Гэта ня беднасьць веры, якая можа шукаць нейкага дапаўненьня, але багацьце нашай Царквы і паўната артадоксіі, схіляе нас да сьведчаньня навонкі аб нашай апостальскай веры. Усе іншыя маюць заўсёды магчымасьць вяртаньня да сапраўднага арганізму ласкі... Царква ад нікога не патрабуе падпарадкавацца ёй як гістарычнай установе, але запрашае да прыняцьця праўды, напрыклад, Нікейскага Сымбалю Веры і пастановаў сямі Сабораў. Не тэолягі высоўваюць тут нейкія патрабаваньні, але сама праўда прымае і ўводзіць у еднасьць з Праваслаўем. Аднак Царква нікому не перашкаджае ў захаваньні свайго гістарычнага аблічча і істотных адметнасьцяў традыцыі продкаў”.

Заклікаючы вернікаў даражыць сваёй верай наша Царква адначасова заклікае „любіць сваё і паважаць чужое”. Яна высока ацэньвае таксама іншыя хрысьціянскія веравызнаньні і вялікія рэлігіі сьвету зыходзячы зь перакананьня, што тое, што было прадметам веры мільёнаў людзей і шматбакова адбівалася на культуры народу, не магло быць абсалютнай памылкай. „Ніхто ня мае нагэтулькі рацыі, каб прынамсі крыху рацыі ня меў іншы бок”. Напэўна ёсьць у розных рэлігіях непраўдзівыя элемэнты, але нельга сказаць, што ёсьць проста праўдзівыя і непраўдзівыя рэлігіі. Царква не адкідае таго, што ў іншых рэлігіях сапраўднае і сьвятое. Са шчырай павагай ставіцца да тых спосабаў дзеяньня і жыцьця, да тых запаветаў і дактрынаў, якія хаця і адрозьніваюцца ад нашых, аднак неаднойчы маюць у сабе той праменьчык Праўды, якая асьвятляе ўсіх людзей. Інакш кажучы, наша Праваслаўная Царква вучыць нас любіць і цаніць у чалавеку не ягоныя атрыбуты і якасьці, але яго найбольш істотнае ядро — душу. На практыцы сьведамы праваслаўны хрысьціянін павінен без прадузятасьці і насуперак газэтным абвінавачаньням, напрыклад, у „фундамэнталізьме”, як мага болей даведацца пра рэлігію або канфэсію гэтых „фундамэнталістаў” перш чым яе асуджаць.

Чаму-ж тады цьвердзім, што зь ліку ўсіх іншых рэлігіяў праваслаўнае хрысьціянства выключнае? Калі-б расеец, немец аб француз пачалі гаварыць пра свой народ, што ён найлепшы, дык ясна, што ніхто не захацеў-бы іх слухаць. Ведаем, што некаторыя народы могуць шмат чым пахваліцца, напрыклад, высокай культурай, але ўсё роўна ня лічым гэтую культуру лепшай або праўдзіўшай за іншыя. Чаму-ж тады праваслаўнае хрысьціянства лічым нагэтулькі выключным, што сваю веру хочам пашыраць або нават навязваць іншым? Калі лічым, што француз ня мусіць стацца немцам, а кітаец — расейцам, дык чаму-ж мы выходзім з такой прапановай да будыстаў або мусульманаў? Справа ў тым, што гэта наш непасрэдны абавязак. У Евангельлі сказана: „Ідзіце і навучыце ўсе народы, хрысьцячы іх у імя Айца і Сына і Сьвятога Духа, навучаючы іх выпаўняць усё, што Я сказаў вам” (Мацьв. 28, 19-20). Там ня сказана: „Навучыце толькі тых, што самі гэтага папросяць”. Дарэчы, неаднойчы людзі просяць не таго, што служыць іхнаму сапраўднаму дабру. У гэтым сэнсе нават дарослыя людзі паводзяць сябе быццам дзеці!

Гаворачы без непатрэбнага пафасу, праваслаўная вера — гэта нешта большае чымсьці ўкаранелая ў культуру сыстэма рэлігійных памкненьняў чалавека. Наагул, хрысьціянская вера — гэта Ісус Хрыстос, Спрадвечны Сын Божы, Які праз Сваю чалавечнасьць і сьмерць на Крыжы стаўся Збавіцелем усіх людзей. Ён — Збавіцель ня толькі народаў, якія стварылі хрысьціянскую культуру, але сапраўды Ён выкупіў усе народы і ўсіх людзей. Мы проста перакананыя ў гэтым! Гэта тычыцца нават чалавека, які кажа: „Няма Бога акрамя Аляха і Магамэт — прарок ягоны”. Вось таму навіна аб той любові, якую Ўсемагутны Айцец выявіў праз Сына, павінна быць занесена ўсяму сьвету і ўсім народам, зразумела, толькі без агню і мяча. Наагул нават высакародных рэчаў ня трэба нікому навязваць: іх можна толькі прапанаваць! Айцец Аляксандар Яльчанінаў у свой час пісаў: „Усё ясьней становіцца мне, што Праваслаўе — гэта стыхія абсалютнай свабоды. Гэта боязь перад уставамі і правіламі, боязь нейкім чынам абмежаваць сябе, боязь паставіць слова, думку, дэклярацыю перад або цалкам бяз факту, гэта агіда да прапаганды або гвалту хаця-б чыста ідэйнага або псыхалягічнага характару, боязь перад усякім пераконваньнем, вера толькі ў самую наяўнасьць рэлігійнага жыцьця і перакананьне, што ўсё астатняе прыйдзе само”. Гэта праўда, што каталіцызм дае нам неблагі прыклад „закілзаньня”, падпарадкаваньня сьвету. „Сьвет павінен жыць паводле касьцельных правілаў, сьвет слуга Касьцёлу” — гэта асноўная думка каталіцызму, зь якой аднак наша Праваслаўная Царква пагаджаецца толькі часткова. Мы, праваслаўныя, проста кажам „прыйдзі і паглядзі”. Паглядзі, хто мы, як жывем, і тады або далучайся да нас, або не. Выбар належыць да цябе, але зрабі добры выбар! Для праваслаўных вернікаў гэта адначасова заданьне, каб мець чым пахваліцца. Калі нехта, дэкляруючы сябе праваслаўным, жыве бы паганец, ён шкодзіць іміджу Праваслаўнай Царквы. У такім выпадку лепш было-б, калі-б ён афіцыйна выпісаўся з Царквы і задумаўся над тым, ці наагул верыць у Хрыста.

Калі некаму пашчасьціла, што ўжо ў маленстве яго акружала атмасфэра Дабравесьця, хай будзе ўдзячны Богу за гэтую ласку і хай перадае Дабравесьце далей. У жыцьці так складаецца, што ў дзяцінстве адны атрымоўваюць больш, а іншыя — менш. Джон Сцюарт Міль ужо ў дзяцінстве навучыўся ад свайго бацькі некалькіх моваў уключна з лацінскай і грэцкай, а нехта іншы ня мае такой магчымасьці, нават ва ўнівэрсытэце. Некаторыя былі ня толькі ахрышчаны ў маленстве, але мелі магчымасьць грунтоўна пазнаць сваю веру. Іншыя дайшлі да гэтага напрыканцы жыцьця, пасьля карпатлівых пошукаў праўды. Аднак галоўнае тое, што таго самага дасягнулі і адны, і другія.

Уявім сабе нарэшце сытуацыю, напрыклад, будыста, які з малаком маці высмактаў гарачую прывязанасьць да веры сваіх бацькоў. Праўдападобна, калі да яго дойдзе вестка пра Ісуса Хрыста, ён успрыме яе. Гэтаму, аднак, трэба спрыяць. Галоўнае, каб чалавек пазнаў хрысьціянства, бо наагул пачынаем разумець і любіць тое, што ведаем. У Сьвятым Пісаньні сказана: „Адкуль будуць ведаць, калі ніхто не навучыў іх?” Менавіта трэба сьпярша навучыць і гэта заданьне Царквы ды кожнага паасобнага верніка, каб той скарб, якім яны валодаюць, стаўся ўласнасцю і іншых. Зачараваны прыгажосьцю нашай веры нэафіт не адкіне таксама і таго духоўнага багацьця, якое было яму прышчэпленае з маленства. Наша Царква ня хоча, каб ён адмаўляўся ад гэтага. Ён проста без прымусу будзе правяраць сваё мінулае ў сьвятле Евангельля. Тады, мабыць, выявіцца, што ён ня толькі зможа захаваць сваю спадчыну, але нават атрымаць яе быццам-бы нанава, бо ў сьвятле Хрыста традыцыі ягоных бацькоў ачысьцяцца і паглыбляцца, прыдбаюць новую каштоўнасьць.